"Αξιοκρατίας" το ανάγνωσμα....

 Η κυριαρχία των βλακών και η οργανική αναξιοκρατία στον καπιταλισμό

Η συζήτηση γύρω από την αξιοκρατία, τη δυνατότητα δηλαδή οι κοινωνίες να αναδεικνύουν τους ικανότερους σε θέσεις ευθύνης και κύρους, συνοδεύεται πάντοτε από έναν βαθύτατο σκεπτικισμό. Από την εποχή του Κωνσταντίνου Λεμπέση, που έγραψε το περίφημο δοκίμιο «Η σημασία των βλακών εν τω συγχρόνω κοινωνικώ βίω», μέχρι σύγχρονες αναλύσεις για τον ρόλο των ελίτ, επανέρχεται το ερώτημα: μήπως το σύστημα που ονομάζουμε καπιταλισμό όχι μόνο δεν ευνοεί την αξιοκρατία, αλλά αντίθετα παράγει συστηματικά αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «δικτατορία των βλακών»; [1]

---

Η έννοια του «βλάκα» και η κοινωνική του ισχύς

Ο Λεμπέσης δεν περιορίζεται σε έναν απλό χλευασμό των αδαών. Η δική του ανάλυση είναι πιο διαυγής: ο βλάξ είναι επικίνδυνος όταν συνδυάζει την έλλειψη κρίσης με κοινωνική ισχύ, πλούτο ή θεσμική εξουσία. Στις κατώτερες τάξεις, όπως παρατηρεί, η «φυσική επιλογή» αποτρέπει σε μεγάλο βαθμό την επιβίωση της βλακείας σε ηγετικές θέσεις, αφού η καθημερινότητα της εργασίας και της ανάγκης απαιτεί ικανότητες. Όταν όμως ένας βλάξ κληρονομεί πλούτο ή καταλαμβάνει θέση εξουσίας, τότε η ζημία είναι τεράστια, καθώς οι αποφάσεις του επηρεάζουν πολλούς. [2]

Η βασική παρατήρηση του Λεμπέση βρίσκει απήχηση σε πολλά παραδείγματα της νεότερης ιστορίας. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που άτομα με εμφανή αδυναμία κατανόησης σύνθετων ζητημάτων βρέθηκαν επικεφαλής επιχειρήσεων ή ακόμη και κρατών, απλώς και μόνο λόγω καταγωγής, οικογενειακών δεσμών ή τυχαίων συγκυριών.

---

Ο ιδιωτικός τομέας και η καχυποψία προς την ικανότητα

Η επικρατούσα αντίληψη υποστηρίζει ότι ο ιδιωτικός τομέας είναι ο κατεξοχήν χώρος της αξιοκρατίας: εκεί, λέγεται, οι ικανότεροι προάγονται, καθώς η αγορά «τιμωρεί» την αναποτελεσματικότητα. Όμως η εμπειρία δείχνει κάτι διαφορετικό. Στις μεγάλες εταιρείες, ο ανταγωνισμός δεν αφορά μόνο τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες, αλλά και τις εσωτερικές σχέσεις εξουσίας. Ένας υφιστάμενος που ξεχωρίζει για τις ικανότητές του δεν εκλαμβάνεται απαραίτητα ως μελλοντικός ηγέτης, αλλά συχνά ως απειλή για τον προϊστάμενο του. [3]

Έτσι, η λογική της «εσωτερικής αυτοσυντήρησης» οδηγεί σε φαινόμενα παραγκωνισμού των ικανών και προώθησης των μετρίων, ακριβώς επειδή αυτοί οι μέτριοι δεν απειλούν την ισχύ του ανωτέρου. Ενώ στο δημόσιο υπάρχει μονιμότητα και επετηρίδα που μειώνουν τον φόβο της υπερκέρασης, στον ιδιωτικό τομέα η εξάρτηση από την εύνοια του προϊσταμένου γίνεται καθοριστική. Το αποτέλεσμα είναι ένας μηχανισμός που παράγει συστηματική αναξιοκρατία.

---

Η ιστορική εμπειρία της Γαλλικής Επανάστασης

Αντίθετα παραδείγματα βρίσκουμε σε συνθήκες όπου η ίδια η επιβίωση των συμμετεχόντων εξαρτάται από την επιλογή των ικανότερων. Στους στρατούς της Γαλλικής Επανάστασης, για παράδειγμα, οι στρατιώτες εξέλεγαν τους αξιωματικούς τους. Εδώ, η ταύτιση συμφερόντων ήταν απόλυτη: αν διάλεγαν ανίκανο ηγέτη, κινδύνευαν οι ίδιοι να πεθάνουν. Το κίνητρο ζωής και θανάτου εξασφάλιζε αξιοκρατική επιλογή. Έτσι αναδείχθηκαν λαμπροί στρατηγοί χωρίς τυπικές σπουδές, οι οποίοι όμως απέδειξαν την αξία τους στο πεδίο, όταν και σάρωσαν τους επαγγελματικούς αριστοκρατικούς στρατούς της Ευρώπης. [4]

Η εμπειρία αυτή μας δείχνει ότι η αξιοκρατία δεν είναι ζήτημα «πολιτισμικής ανωτερότητας», αλλά δομικής οργάνωσης: όταν οι από κάτω έχουν λόγο στην επιλογή των ηγετών τους και τα συμφέροντά τους ταυτίζονται με την ικανότητα αυτών, τότε πράγματι οι καλύτεροι ανεβαίνουν.

---

Η σοσιαλιστική εμπειρία: εκλογή από τα κάτω

Στο πεδίο της οικονομίας, ανάλογες πρακτικές δοκιμάστηκαν στις πρώτες δεκαετίες της Σοβιετικής Ένωσης και της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας. Οι εργαζόμενοι, έχοντας συμφέρον να πιάσουν το πλάνο και να λάβουν μπόνους ή άλλες ανταμοιβές, υλικές ή ηθικές, είχαν κάθε λόγο να επιλέξουν για διευθυντές εκείνους που απέδειξαν την ικανότητά τους. [5]

Όμως, όταν αυτό το μοντέλο εκλογής εγκαταλείφθηκε υπέρ ενός πιο «αποτελεσματικού» συγκεντρωτικού διορισμού, εμφανίστηκαν τα γνωστά προβλήματα στασιμότητας και αναποτελεσματικότητας. Η απώλεια της άμεσης σχέσης μεταξύ βάσης και διοίκησης άνοιξε τον δρόμο στη γραφειοκρατικοποίηση, την οποία κατήγγειλαν οι ίδιοι οι θεωρητικοί του μαρξισμού.

---

Η γραφειοκρατία στον ιδιωτικό τομέα

Ένα ακόμη στερεότυπο που πρέπει να αποδομηθεί είναι ότι το δημόσιο είναι συνώνυμο της γραφειοκρατίας, ενώ ο ιδιωτικός τομέας υποτίθεται λειτουργεί ευέλικτα. Στην πράξη, οι μεγάλες εταιρείες εμφανίζουν γραφειοκρατία συχνά χειρότερη. Ένας εργαζόμενος που παίρνει πρωτοβουλία για να απλοποιήσει διαδικασίες ή να βελτιώσει τη δουλειά του μπορεί να θεωρηθεί ότι παραβαίνει την «ιεραρχία» και να τιμωρηθεί με απόλυση. Στον δημόσιο τομέα, το χειρότερο που μπορεί να του συμβεί είναι μια επίπληξη. [6]

Το κίνητρο εδώ είναι σαφές: η σταθερότητα και η αναπαραγωγή των θέσεων ισχύος είναι σημαντικότερη από την πραγματική αποτελεσματικότητα. Οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται με γνώμονα την κοινή λογική, αλλά την προστασία της ιεραρχίας.

---

Η κληρονομικότητα του πλούτου και η κοινωνική ακινησία

Ένας από τους μύθους του καπιταλισμού είναι ότι προσφέρει σε όλους ευκαιρίες ανόδου. Όμως, η πραγματικότητα δείχνει πως η κοινωνική κινητικότητα είναι εξαιρετικά περιορισμένη. Στην Αγγλία, για παράδειγμα, η κατάκτηση από τους Νορμανδούς τον 11ο αιώνα αντικατέστησε πλήρως την παλιά σαξονική αριστοκρατία με Νορμανδούς ευγενείς. Μέχρι σήμερα, χίλια χρόνια αργότερα, τα ονόματα της βρετανικής ελίτ είναι σχεδόν αποκλειστικά νορμανδικής καταγωγής. [7]

Αντίστοιχα, στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι απόγονοι των απελευθερωμένων σκλάβων ξεκίνησαν χωρίς ιδιοκτησία. Δύο αιώνες μετά, οι μαύροι Αμερικανοί παραμένουν κατά μέσο όρο πολύ φτωχότεροι από τους λευκούς. Δεν πρόκειται για ατομική ανικανότητα, αλλά για την τεράστια ανισότητα στην αφετηρία. [8]

---

Οι προϋποθέσεις της πραγματικής αξιοκρατίας

Αν προσπαθήσουμε να συνοψίσουμε, τρεις είναι οι βασικές προϋποθέσεις για να υπάρξει πραγματική αξιοκρατία:

1. Ίση βάση εκκίνησης. Χωρίς αναδιανομή πόρων, μόρφωσης και ευκαιριών, η «ισότητα των ευκαιριών» παραμένει κενό γράμμα.

2. Ταύτιση συμφερόντων προϊσταμένων και υφισταμένων. Μόνο όταν οι δύο πλευρές επιδιώκουν τον ίδιο στόχο (όπως στον στρατό της Γαλλικής Επανάστασης ή σε μια κολεκτίβα παραγωγής) έχει νόημα να αναδειχθούν οι ικανότεροι.

3. Δημοκρατική επιλογή από τους «κάτω». Όταν οι ίδιοι που επηρεάζονται από τις αποφάσεις επιλέγουν τους υπεύθυνους, οι πιθανότητες να προαχθούν οι καλύτεροι αυξάνονται κατακόρυφα.

Καμία από αυτές τις προϋποθέσεις δεν πληρούται στον καπιταλισμό. Αντίθετα, η εξουσία συγκεντρώνεται σε κλειστές ελίτ που κληρονομούν πλούτο και ισχύ, ενώ οι εργαζόμενοι αποκλείονται από τις κρίσιμες αποφάσεις. Το αποτέλεσμα είναι αυτό που ο Λεμπέσης εύστοχα χαρακτήρισε «δικτατορία των βλακών».

---

Η αθηναϊκή κλήρωση και η πρόληψη της ελίτ

Αξίζει να θυμηθούμε και το αθηναϊκό πείραμα: για να αποφευχθεί η δημιουργία μόνιμων ελίτ, πολλά δημόσια αξιώματα ανατίθεντο με κλήρωση. Η λογική ήταν απλή: οι περισσότεροι πολίτες μπορούσαν να διεκπεραιώσουν βασικά διοικητικά καθήκοντα, ενώ η τυχαιότητα αποδυνάμωνε τα δίκτυα αλληλοϋποστήριξης. Παράδοξα, αυτό το σύστημα λειτούργησε για αιώνες, αποτρέποντας την παγίωση μιας κλειστής άρχουσας τάξης. [9]

Αντίστοιχες λογικές βλέπουμε και σε επαναστατικά κινήματα, όπου η ανάθεση καθηκόντων γινόταν όχι μόνο με βάση ειδικές δεξιότητες, αλλά και με στόχο τη γενικότερη κατανόηση της λειτουργίας του οργανισμού. Έτσι, όλοι είχαν το κριτήριο να κρίνουν τους πιο ειδικευμένους και να αποτρέπεται η γραφειοκρατική αυτονόμηση.

---

Συμπέρασμα

Ο καπιταλισμός, παρά την προπαγάνδα περί «ελεύθερου ανταγωνισμού» και «αξιοκρατίας», παράγει δομικά αναξιοκρατία. Η κοινωνική κινητικότητα είναι ελάχιστη, η εξουσία συγκεντρώνεται κληρονομικά, και οι εσωτερικές σχέσεις εξουσίας οδηγούν στην ανάδειξη μετρίων ή ανίκανων, που όμως έχουν το πλεονέκτημα να μην απειλούν τους ανωτέρους τους. Αντίθετα, ιστορικά παραδείγματα δείχνουν ότι η αξιοκρατία (δηλαδή η δυνατότητα των ανθρώπων να ξεδιπλώσουν δημιουργικά και οφέλιμα για την κοινωνία, τις ατομικές τους ικανότητες) εμφανίζεται μόνο όταν υπάρχει δημοκρατικός έλεγχος από τα κάτω, ταύτιση κοινωνικών-ατομικών συμφερόντων και εξασφάλιση ίσων αφετηριών.

Η «δικτατορία των βλακών» δεν είναι λοιπόν μια απλή σατιρική υπερβολή, αλλά μια δομική διάγνωση για τον τρόπο λειτουργίας του καπιταλισμού.

Σχετική βιβλιογραφία

[1] Κωνσταντίνος Λεμπέσης, Η σημασία των βλακών εν τω συγχρόνω κοινωνικώ βίω, Αθήνα, 1941.
[2] Cipolla, Carlo M., Οι νόμοι της ανθρώπινης βλακείας, Εκδόσεις Άγρα, 2010.
[3] Graeber, David, Bullshit Jobs: A Theory, Simon & Schuster, 2018.
[4] Blanning, T.C.W., The French Revolutionary Wars, 1787–1802, Arnold, 1996.
[5] Lewin, Moshe, The Soviet Century, Verso, 2005.
[6] Weber, Max, Economy and Society, University of California Press, 1978.
[7] Cannadine, David, The Decline and Fall of the British Aristocracy, Yale University Press, 1990.
[8] Oliver, Melvin L. & Shapiro, Thomas M., Black Wealth / White Wealth: A New Perspective on Racial Inequality, Routledge, 2006.
[9] Hansen, Mogens Herman, The Athenian Democracy in the Age of Demosthenes, University of Oklahoma Press, 1999.