α. Οι Σκύθες ως προϊόν και ως καθρέπτης μιας ολόκληρης εποχής και διαδικασίας.
Ο μέσος κάτοικος της ρωσικής αυτοκρατορίας τότε μετά βίας ήξερε να διαβάζει, και μετά βίας αρκετοί μιλούσαν ρώσικα για να έχουν γνώση ενός κάποιου «προγονικού παρελθόντος» πέραν του χριστιανικού. Οπότε ο Μπλοκ με την ποίηση του γενικά, αφενός δεν απευθύνεται σε αυτούς, αφετέρου εκφράζει μάλλον τους πόθους της αριστοκρατίας και της αστικής τάξης για μια «ομογενοποίηση» του πληθυσμού στα πλαίσια μιας εθνικής ιδέας παρά μια υπαρκτή κατάσταση. Από την άλλη στην εποχή του η Ρωσία ήταν μια παρηκμασμένη χώρα. Σε αντίθεση όμως με άλλους σύγχρονους του ποιητές της αστικής τάξης, ο Μπλοκ δέχτηκε με ενθουσιασμό την Οκτωβριανή επανάσταση αλλά από μια ιδιόρρυθμη σκοπιά. Και εδώ είναι το ενδιαφέρον. Το ποίημα «Σκύθες» είναι ποίημα τομή για πολλούς λόγους.
Αρχικά το ποίημα, είναι γραμμένο τον Ιανουάριο του 1918 στην πόλη του Αγίου Πέτρου, η επανάσταση είναι σε εξέλιξη όπως και η επέμβαση των ευρωπαίων συμμάχων για την καταστολή της. Το ποίημα αποτελεί την τοποθέτηση του Μπλοκ σε ένα πλήθος θεμάτων, αλλά κυρίως απευθύνεται στους Ευρωπαίους που προσπαθούν να πνίξουν την επανάσταση (σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου). Έχει πολλαπλά επίπεδα. Εκ πρώτης όψεως αποτελεί ένα πατριωτικό ποίημα. Μια δεύτερη ανάγνωση, όχι ιδιαίτερα δύσκολη, αποκαλύπτει ότι ο Μπλοκ κάνει αναφορές έμμεσες στην επανάσταση αλλά την αντιλαμβάνεται όχι αποκλειστικά σαν αλλαγή της αποτυχημένης κοινωνικής οργάνωσης αλλά και σαν [ανα]συγκρότηση της Ρωσίας. Η Οκτωβριανή επανάσταση γίνεται αντιληπτή στο μυαλό του Μπλοκ ως το ιστορικό πλήρωμα μιας μακράς (εθνικής) πορείας του Ρωσικού λαού, η Οκτωβριανή επανάσταση είναι η βίαιη ανασυγκρότηση και αναστήλωση της Ρωσίας σε αυτό που της «άξιζε» πάντα να είναι. Μια κραταιά δύναμη, ένα έθνος ισχυρό αλλά με διακριτό ιστορικό χαρακτήρα. Ας δούμε όμως αυτή τη πλευρά πιο αναλυτικά.
β. Η έννοια της Ρωσίας στο ποίημα του Μπλοκ ως οντολογία.
Αρχικά ο Μπλοκ καταφέρνει μέσω των πολλαπλών επιπέδων του ποιήματος να κατασκευάσει έναν διακριτό ιστορικό χαρακτήρα για τη Ρωσία, ο οποίος όμως να αντιστέκεται στην αυστηρή ταξινόμηση. Αυτό το καταφέρνει εξ αρχής με τον τίτλο. «Ναι είμαστε Σκύθες». Είμαστε Ασιάτες». Η επιλογή να αναζητήσει το προγονικό παρελθόν της Ρωσίας στους Σκύθες είναι κάτι το κομβικό. Οι Σκύθες υπήρξαν νομαδικός πολεμικός λαός ασιατικής καταγωγής που όμως ζούσε και δραστηριοποιούταν κυρίως στην Ευρώπη, και στη περιοχή της σημερινής Ρωσίας. Εξαφανίστηκε νωρίς ιστορικά, στην ύστερη ρωμαϊκή αυτοκρατορία κατά τον 3ο αιώνα μΧ. Παρόλα αυτά οι Σκύθες απέκτησαν μυθικές διαστάσεις στην δυτικοευρωπαϊκή και βυζαντινή μεσαιωνική κουλτούρα και θρησκευτική λογοτεχνία ως ένας απροσδιόριστος «ημιβάρβαρος λαός» ο οποίος καταστρέφει και κάνει επιδρομές στην Ευρώπη. Παρόλα αυτά, δεν είναι «άγνωστοι» στην Ευρώπη αλλά ένας γνώριμος εχθρός. Για τον μεσαιωνικό χριστιανισμό οι Σκύθες ήταν κάτι σαν βιβλική τιμωρία, είναι γνώριμοι αλλά και ξένοι. Αυτό το μοτίβο αμφισημίας εκμεταλλεύεται στο έπακρο ο Μπλοκ. Με αυτό το τρόπο απλώνει την εθνική ιδέα και ιστορία του «ρωσικού μετέωρου χαρακτήρα» σε όλο το βάθος του ιστορικού-μυθικού χρόνου. Η Ρωσία εμφανίζεται σαν μια πολυπρόσωπη μυστηριακή δύναμη, μετέωρη μεταξύ δύο πόλων και ταυτόχρονα ευέλικτη. Με αυτό το τρόπο ο Μπλοκ κατασκευάζει την αφήγηση της Ρωσίας σαν μια υπερδύναμη που απλώνεται πέρα από το χρόνο και χώρο, πέρα από τις συγκεκριμένες ταυτότητες και έννοιες της Δύσης ή της Ασίας, γίνεται κάτι μη λεκτικό. Ο διακριτός της χαρακτήρας έγκειται ακριβώς σε αυτό, στην απουσία συγκεκριμένης ταύτισης. Ταυτόχρονα την τοποθετεί τη Ρωσία (υπό τη μάσκα των Σκυθών, και με τη συνεχή αντιπαραβολή ενός «εμείς» με ένα «εσείς») ανάμεσα σε μια μυθική προαιώνια πάλη μεταξύ αρχέγονων δυνάμεων. Έτσι η Ρωσία αποκτά ιστορικό, προγονικό χαρακτήρα. Το ποίημα είναι ένα ποίημα εθνοποίησης.
γ. Η λειτουργία της επανάστασης μέσα στο ποίημα.
Ταυτόχρονα όμως ο Μπλοκ αναπαριστά γλαφυρά τη Ρωσία ως κάτι που ζει στη σκιά της Ευρώπης, ως κάτι παρηκμασμένο που μέλλει να σηκωθεί. Εδώ, στο πλαίσιο ενός σχεδόν προφητικού ιστορικού παρελθόντος έρχεται να παίξει ρόλο η Οκτωβριανή επανάσταση. Είναι η στιγμή η Ρωσία να σηκωθεί, να δείξει τον ιδιαίτερο διακριτό χαρακτήρα της. Αυτός ο χαρακτήρας είναι πολύπλευρος, είναι ταυτόχρονα διεθνιστικός και εθνικιστικός και μάλιστα χωρίς να αποτελεί κάτι τέτοιο αντίφαση. Ο Μπλοκ δεν ήταν τρελός. Μάλλον υπήρξε ο πιο οξυδερκής αναγνώστης της πολυσημαντικότητας της Επανάστασης, μιας επανάστασης η οποία ενώ αποτελούσε ρήξη, ταυτόχρονα ευαγγελιζόταν μια συνέχεια, μια δικαίωση «κάποιου πράγματος» που προϋπήρχε αυτής. Και φυσικά αυτό δεν είναι άλλο από το κράτος ως εκφραστής και ορθωτής του έθνους. Ο χαρακτήρας λοιπόν, είναι διεθνιστικός από την άποψη ότι καλεί σε ειρήνευση, σε παύση ενός πανάρχαιου πολέμου(ο οποίος αποδίδεται σε ευθύνες της Ευρώπης και των Βαρβάρων, στην ιδιαίτερη ουσία τους, η Ρωσία εμφανίζεται ως απλά κρατούσα την ασπίδα μεταξύ Ευρώπης και «σκότους») που έχει λυγίσει την ανθρωπότητα. Έτσι αποτελεί μια ιστορική τομή, γιγαντιαίων γεωγραφικών και ιστορικών διαστάσεων. Τώρα με τα ιδεώδη της Οκτωβριανής επανάστασης είναι η στιγμή αυτό το προαιώνιο μίσος και ο αλληλοσπαραγμός να παύσει. Επίσης ο Μπλοκ ενσωματώνει στη ποίηση του την πραγματικότητα της Οκτωβριανής επανάστασης, μη κάνοντας επίκληση σε καμιάς μορφής ηγεσία, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, η αναπαράσταση είναι αυτή ενός ενεργούμενου πλήθους, μιας ορδής, μιας λαϊκότητας. Δεν γίνεται καν αναφορά, παρά εμμέσως, στο θρησκευτικό παράγοντα. Από την άλλη όμως η Οκτωβριανή επανάσταση είναι και αναστήλωση ενός κράτους που πλέον δεν είναι έρμαιο κανενός, και είναι βέβαια «ρωσικό φαινόμενο». Είναι ρωσική επανάσταση, γιατί το σύστημα που ευαγγελίζεται δεν είναι ούτε αυτό που επικρατεί στη Δύση, ούτε αυτό που επικρατεί στην Ασία εκείνη την εποχή.
Η Ρωσία έτσι, στο μυαλό του Μπλοκ γίνεται φορέας μιας κοσμοϊστορικής αλλαγής, η οποία ανασυγκροτεί τόσο την ίδια όσο και μεταλλάσσει τον κόσμο. Είναι εντυπωσιακή η ικανότητα του Μπλοκ να κατασκευάσει τη Ρωσία ως μια ιστορική συνέχεια η οποία όμως βγαίνει-ως δύναμη-και εκτός της ιστορίας, ίπταται πάνω από αυτήν. Παρόλα αυτά δεν την αναπαριστά ως γυναίκα/μητέρα όπως γίνεται συνήθως τόσο στην ρωσική κουλτούρα όσο και γενικά στις εθνικές αφηγήσεις. Αντίθετα η Ρωσία αναπαριστάται ως παντοδύναμος θεματοφύλακας μιας ξεχωριστής ιστορικής και ανθρώπινης ουσίας. Η θέση της μεταξύ των δύο αιώνιων μανιχαϊκών αντιπάλων αποκτά σχεδόν (υπερ)θρησκευτικό χαρακτήρα, η Ρωσία εμφανίζεται κάτι σαν φύλακας μεταξύ ενός Αρμαγεδδώνα και του «Πολιτισμού», κάτι σαν «βαρκάρης» της ανθρωπότητας, φύλακας που την προστατεύει αλλά έχει και την ικανότητα να την καταδικάσει.
Με αυτό το τρόπο ο Μπλοκ καταφέρνει μια εντυπωσιακή νοηματική ακροβασία, αποτυπώνοντας με απίστευτη πιστότητα όχι μόνο τη διαδικασία που συντελούταν στα χρόνια του αλλά και τη μετέπειτα εξέλιξη της εθνικής ιδέας της Ρωσίας και της σοβιετικής εθνικής ταυτότητας. Όλα τα κοσμοϊστορικά ποιοτικά στοιχεία της κομμουνιστικής απόπειρας ενσωματώνονται στο έθνος. Ο Μπλόκ κατηγορεί την Ευρώπη ότι εποφθαλμιούσε και λεηλατούσε την Ρωσία αλλά ταυτόχρονα την ταυτίζει με μια κάποια θετικότητα, με τον «πολιτισμό»(οι «άλλοι» είναι πάντα οι βάρβαροι, το Κακό). Έτσι προσανατολίζει και ο ίδιος την όποια θετικότητα της ίδιας της πολιτιστικής και ιστορικής παραγωγής της επανάστασης ως έχουσα σχέση με τον «ευρωπαϊσμό»(η Ρωσία αναπαριστάται ως μια οντότητα με πολλά πρόσωπα, με πολλές στάσεις, η οποία μπορεί όμως να «γυρίσει τη πλάτη της οποιαδήποτε στιγμή»). Αυτό επιτυγχάνεται και με την εκτενή θετικότατη αναφορά στο ευρωπαϊκό τοπίο (για το ασιατικό δεν γίνεται ουσιαστικά καμία, είναι άνευ σημασίας). Από την άλλη όμως ο Μπλοκ δεν παραλείπει ποτέ μέσω των πολλαπλών τρόπων που προαναφέρθηκαν να υπενθυμίζει ότι η Ρωσία έχει τα μάτια στην Ευρώπη(ως κουλτούρα, ως τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας), αλλά είναι (και γίνεται μέσω της επανάστασης με πιο σαφή τρόπο) κάτι διακριτό από αυτή, τόσο ισχυρό σαν αρχέγονη δύναμη, σαν θεός που προστατεύει αλλά ταυτόχρονα κρίνει, καλεί την Ευρώπη να αλλάξει, και της υπενθυμίζει τις επιπτώσεις της απουσίας του ή της εναντίωσης σε αυτόν. Είναι κάτι που εποπτεύει την ιστορία τόσο των βαρβάρων όσο και της Ευρώπη, και ως τέτοιο είναι πάνω από αυτή, παντοδύναμο, αέναο.
Δεν αργεί να το δηλώσει καθόλου. Ξεκινά ευθύς εξ’ αρχής τους στίχους του λέγοντας «Εκατομμύρια είστε, Μα εμείς είμαστε ατέλειωτοι, και ατέλειωτα απλωνόμαστε». Αυτό, στο ρωσικό κείμενο το κάνει με την τελετουργική σχεδόν επανάληψη μιας λέξης ιδιωματικής, της λέξης тьмы (τ’μί), που ενώ κατά λέξη σημαίνει περίπου «σκοτεινιά», έτσι όπως χρησιμοποιείται εδώ, δεν σημαίνει απλά το ατέλειωτο, σημαίνει το απέραντο, το ατέλειωτο, αυτό που ξεπερνά ακόμα και το άπειρο. Και αφού έχει κάνει το μέγεθος των εκατομμυρίων να μοιάζει απλά με κάτι ασήμαντο, μπροστά στο χρόνο και το χώρο, συνεχίζει με ακόμα μεγαλύτερη σαφήνεια: «δοκιμάστε να αναμετρηθείτε μαζί μας!»
Για να μην παρεξηγούμαστε η ρωσική επανάσταση δεν ήταν μόνο αυτό. Ήταν μια επαναστατική διαδικασία και ως τέτοια είχε πολλές τάσεις οι οποίες διεξήγαγαν εκτενέστατη εσωτερική πάλη. Παρόλα αυτά η αξία του ποιήματος είναι ότι συλλαμβάνει με απόλυτη πληρότητα την κυρίαρχη διαδικασία που ήταν η ανασυγκρότηση της κρατικής μηχανής και συνεπώς του έθνους κράτους ως εδαφικοποίησης και ιστορικοποίησης μιας κρατικής μηχανής μεταξύ άλλων κρατικών μορφών.
Θεωρούμε ότι ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του Ρωσικού και Σοβιετικού εθνικισμού, που τόσο μπερδεύει αλλά και σαγηνεύει την βυθισμένη σε κρίση «Δύση» και κυρίως την αριστερά της, αποτυπώνεται πολύ καλύτερα στο ποίημα παρά σε μια μακροσκελή ιστορική ανάλυση.
___________________________
Σκύθες
Είστε εκατομμύρια. Μα εμείς είμαστε ατέλειωτοι, και ατέλειωτα, ατέλειωτα απλωνόμαστε.
Δοκιμάστε να αναμετρηθείτε μαζί μας
Ναι εμείς είμαστε οι Σκύθες! Ναι, είμαστε ασιάτες!
Με μάτια σχιστά και άπληστα.
Εσείς είχατε αιώνες, για Εμάς μια μονάχη ώρα.
Σαν υπάκουοι υπηρέτες,
Κρατούσαμε πάντα την ασπίδα μεταξύ των δύο αιώνιων εχθρικών ορδών
Των Μογγόλων και της Ευρώπης
Αιώνες, αιώνες ατέλειωτους η αρχαία σας σάλλπιγγα πύρωνε
και έπνιγε τον κρότο της χιονοστιβάδας
απλά ένα άγριο παραμύθι σας μοιάζει πια, η καταστροφή
της Λισαβόνα και της Μεσσήνης.
Εκατοντάδες χρόνια με τα μάτια σας καρφωμένα στην Ανατολή
Αρπάζατε και λιώνατε τα μαργαριτάρια μας,
και χλευάζοντας μετρούσατε τις μέρες,
που θα στρέφατε σε μας των κανονιών τις κάννες!
Να λοιπόν που ήρθε ο καιρός. Που το τέλος σας χτυπά τις δυνατές φτερούγες του.
Και κάθε μέρα οι προσβολές πληθαίνουν,
και ζυγώνει η μέρα που δεν θα μείνει ίχνος
ίσως, από τις Ποσειδωνίες σας
Ω παλιέ κόσμε! Ακόμα δεν χάθηκες,
Ακόμα αγωνιάς με γλυκό ιδρώτα,
στέκεσαι σοφός σαν τον Οιδίποδα ,
Μπροστά από τη Σφίγγα με το αρχαίο αίνιγμα της!
Η Ρωσία είναι η Σφίγγα. Θρηνώντας και γιορτάζοντας,
βουτηγμένη στα μαύρα αίματα,
Έχει τα μάτια της καρφωμένα, καρφωμένα πάνω σου!
γεμάτη μίσος μα κ’ αγάπη
Ναι, έτσι αγαπά, έτσι αγαπά το δικό μας αίμα,
κανείς σας τόσο πολύ στο χρόνο δεν αγαπά
αφού ξεχάσατε πως στο κόσμο υπάρχει αγάπη
τέτοια που καίει και ισοπεδώνει
Όλα τ’ αγαπάμε- τη κάψα των παγωμένων αριθμών,
τα δώρα των ουράνιων οραμάτων,
όλα μας είναι ξεκάθαρα- και τα κοφτερά κέλτικα νοήματα,
και η σκοτεινή γερμανική εξυπνάδα…
Όλα εμείς τα θυμόμαστε – τη κόλαση των παριζιάνικων δρόμων,
και τα βενετσιάνικα κανάλια,
και το μακρινό άρωμα της λεμονιάς,
και τους καπνισμένους πύργους της Κολωνίας…
Πιο πολύ αγαπάμε τη σάρκα – τη γεύση και το χρώμα της,
και το αποπνικτικό, θανατερό της σάρκας άρωμα ακόμα.
Άραγε φταίμε εμείς αν τα κόκαλα σας γίνονται κομμάτια
κάτω απ’ τα βαριά και μαλακά μας πόδια
συνήθεια το έχουμε, κρατώντας τα χαλινάρια
ζωηρών αλόγων, παιχνιδιάρικων,
να σπάμε τις βαριές πλάτες τους,
και να δαμάζουμε τις πεισματάρες δούλες…
Ελάτε σε μάς! Από τους τρόμους του πολέμου
ελάτε στην ειρηνική μας μάζωξη!
Δεν είναι ακόμα αργά – αφήστε κάτω το παλιό σπαθί,
Σύντροφοι θα γίνουμε κ’ αδέρφια!
Αλλά αν δεν θέλετε – τίποτα δεν έχουμε να χάσουμε εμείς,
και η προδοσία δεν μας είναι ξένη!
Αιώνες, αιώνες ατέλειωτους θα έχετε κατάρα
Άρρωστες γενιές να γεννάτε!
Εμείς μέσα στα ατέλειωτα άλση και τα δάση
Μπρος στην πανέμορφη Ευρώπη
Σκορπάμε! Και γυρνάμε σε εσάς
την ασιατική μας όψη
Ελάτε όλοι, ελάτε στα Ουράλια!
Καθαρίζουμε το πεδίο της μάχης
από ατσάλινες μηχανές, εκεί που ανασαίνει το σίδερο
με την άγρια μογγολική ορδή!
Αλλά πλέον εμείς, εφεξής την ασπίδα για σας δεν θα κρατούμε,
εφεξής στη μάχη από μόνοι μας δεν πάμε,
μα θα κοιτούμε καθώς η σφαγή θα ξεδιπλώνεται,
θα κοιτάμε μέσα απ’τα σχιστά μας μάτια
Και δεν θα κουνηθούμε όταν ο άγριος Ούννος
θα αδειάζει τις τσέπες των πτωμάτων σας,
όταν θα καίει τις πόλεις σας και θα βόσκει τα ζώα του στις εκκλησίες σας
και τηγανίζει το κρέας των λευκών!
Για τελευταία φορά – λογικέψου παλιέ κόσμε!
γιατί στην αδελφική γιορτή του μόχθου και της ειρήνης
τελευταία φορά σε τέτοια φωτεινή αδελφική γιορτή
σε καλεί η βαρβαρική μας λύρα!
Πηγή: critical theory and mind loops
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Tα σχόλια στο μπλοκ πρέπει να συνοδεύονται από ένα ψευδώνυμο, ενσωματωμένο στην αρχή ή το τέλος του κειμένου, άν δεν υπάρχει εγγραφή στον blogger ή άλλη διαδυκτιακή υπηρεσία (βλέπε όροι σχολιασμού στο πάνω μέρος της σελίδας).
Ανώνυμα και υβριστικά σχόλια μπορούν να διαγράφονται χωρίς άλλη προειδοποίηση.