Προνόμιο βαρύ σαν ιστορία

Ποτέ δεν συμμερίστηκα τον απέραντο θαυμασμό που γενικώς κυκλοφορεί για τον Κορνήλιο Καστοριάδη, αν και κατά καιρούς διασταυρώθηκα με τις σκέψεις του και (πρέπει να πω) τον διάβασα ευχάριστα. Βλέπω τώρα να κυκλοφορεί πολύ ένα δοκιμιακό κείμενό του σε σχέση με τους Άραβες και τα, ξερωγώ, παράπονά τους, και να διαφημίζεται ως «Ο καλύτερος αντίλογος στο εκτεταμένο ‘αυτομαστίγωμα’ των Ελλήνων/Ευρωπαίων» (παρεμπιπτόντως, νόμιζα ότι οι Έλληνες φημίζονται για το ότι τα ρίχνουν όλα στους ξένους, όχι για αυτομαστίγωμα, αλλά τέλος πάντων). Αναρωτιέμαι αν κατάλαβε κανείς ότι ο τίτλος (Το βαρύ προνόμιο της Δύσης) είναι συνειδητή (υποθέτω) παραλλαγή του περίφημου ποιήματος του Κίπλινγκ: The White Man’s Burden. Και όσο και να λατρεύω τον Κίπλινγκ, δεν μπορώ να μην απορήσω με την επιλογή
του Καστοριάδη* να επιλέξει τον απόλυτο ύμνο της αποικιοκρατίας του 19ου αιώνα σε ένα κείμενο που ισχυρίζεται ότι η Δύση (επειδή -υποθέτω, μια και ο Στοχαστής δεν μπαίνει στον κόπο να δώσει κανενός είδους εξήγηση ή ερμηνεία- είναι κατευθείαν απόγονος της αρχαίας Ελλάδας και του προτάγματος για ελευθερία) έχει κάποια εγγενή ανωτερότητα που δεν έχουν οι Άραβες.

*[Εδώ, ο γράφοντας κάνει τη μικρή έρευνά του και βλέπει (μια και δεν έχει τυπωμένη την ελληνική μετάφραση (είναι του Κώστα Κουρεμένου και είναι από δω) ότι το πρωτότυπο δεν είναι δοκίμιο, αλλά μια συνέντευξη του ’94, όπου φυσικά δεν υπάρχει τίτλος. Αναρωτιέμαι αν ο τίτλος ανήκει στον Κλεάνθη Γρίβα (απ’ εδώ δηλαδή), ωστόσο το ότι ανερυθρίαστα υιοθετείται και επαναλαμβάνεται στις μέρες μας (ας πούμε εδώ) έχει μια κάποια σημασία].

Εν πάση περιπτώσει, ας πούμε ότι τώρα με ενδιαφέρει το κείμενο όπως κυκλοφορεί και διατίθεμαι να σβήσω ό,τι έχω ειρωνικό εναντίον του Κορνήλιου, μιας και δεν πρόκειται για δοκίμιο αλλά για προφορικό λόγο. Ωστόσο θα επιμείνω· γιατί βέβαια, όλα αυτά που θα διαβάσουμε είναι μια άποψη της μόδας, αλλά το όνομα του Στοχαστή την κάνει τώρα να ακούγεται σαν ιερό κείμενο. Ας το δούμε:

Υπάρχει κάτι το οποίο αποτελεί την ιδιομορφία, τη μοναδικότητα και το βαρύ προνόμιο της Δύσης: πρόκειται γι’ αυτή την κοινωνικο-ιστορική αλληλουχία που ξεκινά στην αρχαία Ελλάδα και αρχίζει ξανά, από το 11ο αιώνα και μετά, στη δυτική Ευρώπη. Αυτή είναι η μόνη στην οποία βλέπουμε να προβάλει ένα πρόταγμα ελευθερίας, ατομικής και συλλογικής αυτονομίας, κριτικής και αυτοκριτικής.

Τι θα έλεγε ο Καστοριάδης αν διάβαζε ότι περίπου την εποχή που ο Μαρσίλιος της Πάδοβας, ένα από τα πιο φωτισμένα μυαλά του ύστερου Μεσαίωνα, ίσα που τολμούσε να πρωτοπεί πως η εκκλησία πρέπει να κυβερνάται συνοδικά (και όχι με την αρχή του Πάπα), το πιο «φονταμενταλιστικό» ισλάμ θεωρούσε σχεδόν αυτονόητο ότι η επιβολή της ορθής θρησκείας και ηθικής είναι δικαίωμα και υποχρέωση όχι μόνο του ηγεμόνα αλλά κάθε πιστού ατομικά και της κοινότητας συλλογικά;

Αν σας φαίνεται αδιάφορο-οπισθοδρομικό επειδή μιλάει για θρησκεία, σκεφτείτε ότι η δικαιολόγηση της αντίστασης απέναντι στον άδικο ηγεμόνα ξεκινάει στη Δύση με τον προτεσταντισμό και μάλιστα αρχικά ως καθήκον της εξέγερσης (όχι δικαίωμα) ενάντια στον θρησκευτικό καταπιεστή. Α ναι, χμ, υπήρχαν και κάτι άλλοι που δεν είχαν το θεό τους. Όσο για το πρόταγμα της αυτοκριτικής, ας κρατάμε μικρότερο καλάθι: ο Ξενοφών της Κύρου Παιδείας δεν εξυψώνει ακριβώς την Περσία έναντι του ελληνικού κόσμου, αλλά κάνει αντιπολίτευση στην αθηναϊκή δημοκρατία, όπως ο Μοντεσκιέ των Περσικών επιστολών κάνει αντιπολίτευση στη γαλλική μοναρχία. (Υπάρχουν και καναδυό οθωμανικά τέτοια κείμενα, παρεμπιπτόντως.)

H πιο εντυπωσιακή επιβεβαίωση αυτού είναι ακριβώς ο λόγος ο οποίος καταγγέλλει τη Δύση. Διότι στη Δύση έχουμε τη δυνατότητα (τουλάχιστον ορισμένοι από εμάς) να καταγγέλλουμε τον ολοκληρωτισμό, την αποικιοκρατία, το δουλεμπόριο των Μαύρων, την εξόντωση των Ινδιάνων στην Αμερική. Όμως, δεν έχω δει τους απογόνους των Αζτέκων, των Ινδών ή των Κινέζων να κάνουν μια ανάλογη αυτοκριτική. Απεναντίας, βλέπω ότι ακόμη και σήμερα οι Ιάπωνες αρνούνται τις θηριωδίες που διέπραξαν κατά το B Παγκόσμιο Πόλεμο.

Προσέξτε εδώ: ακόμη και σήμερα οι Ιάπωνες –παναπεί ούτε μισό αιώνα μετά, ενώ οι φερειπείν Δυτικοί της Αμερικής έκαναν την αυτοκριτική τους για την εξάλειψη των Ινδιάνων σχεδόν αμέσως (βλέπε πιχί τα γουέστερν με τον Τζων Γουέιν τη δεκαετία του ’40 –ουπς, κάτι λάθος έκανα).  Οι απόγονοι των Αζτέκων; Θα έπρεπε να περιμένουμε δηλαδή τους μισούς Μεξικάνους να κάνουν την αυτοκριτική τους στους άλλους μισούς: «Παρντόν, κάποιοι πρόγονοί μας έκαναν ανθρωποθυσίες με τους δικούς σας». Μα δεν νομίζω να υπάρχει σήμερα κανείς που να θεωρείται απόγονος των Αζτέκων, όχι περισσότερο από όσο των Τολτέκων για παράδειγμα. Όσο για τους απόγονους των Ινδών, ας πούμε, τι άλλο από αυτοκριτική (αν θέλουμε ντε και καλά αυτό τον ορισμό) μπορεί να είναι όλο το «εκδυτικιστικό» ρεύμα ήδη προτού φύγουν οι Άγγλοι; Δεν είναι ο ινδικός μαρξισμός ενάντια στις κάστες; Ή υπάρχει κάποια φρικαλεότητα των Ινδών ενάντια στους Πέρσες ξερωγώ για την οποία πρέπει (ως συλλογική οντότητα) να απολογηθούν; (Λίγο πριν, στο ίδιο κείμενο, ο Στοχαστής έχει πει τη φοβερή απόφανση ότι η ιστορία της ανθρωπότητας δεν είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων. Είναι η ιστορία των φρικαλεοτήτων· αν και, να του το αναγνωρίσουμε αυτό, σπεύδει να προσθέσει αν και όχι μόνον αυτή).

Οι Άραβες καταγγέλλουν συνεχώς ότι για όλα τα κακά που τους ταλαιπωρούν εξαθλίωση, έλλειψη δημοκρατίας, διακοπή της εξέλιξης του πολιτισμού τους κ.λπ. ευθύνεται η αποικιοκρατία την οποία υπέστησαν από τους Ευρωπαίους.  Ωστόσο, η αποικιοκρατία σε αρκετές αραβικές χώρες διήρκεσε στη χειρότερη περίπτωση 130 χρόνια (αυτό συνέβη στην Αλγερία, 1830-1962).

To ίδιο συνέβη και αλλού. Στην Αφρική συχνά λιγότερο, για να μην πούμε για την Ινδία. Οι τεχνητές συνοριακές γραμμές (μια από τις βασικές αιτίες του σημερινού χάους), το δικαίωμα των Γάλλων να έχουν αυτοδικαίως λόγο στη Συρία, τον Λίβανο ή το Μάλι, για να μην πούμε για τους Άγγλους και το Σουέζ, όσο νάναι κάποιο ρόλο θα παίζουν για τα «κακά που ταλαιπωρούν» τη Μέση Ανατολή. Ας μην πούμε για τον πόλεμο στο Ιράκ και το ξεκίνημα του συριακού εμφυλίου, μια και ο Καστοριάδης δεν ζούσε πια τότε και θα ήταν άδικο να τον κατηγορήσουμε.

Όμως οι ίδιοι αυτοί Άραβες, πριν από την αποικιοκρατία των Ευρωπαίων, είχαν υποστεί για 5 αιώνες το ζυγό των Τούρκων. H τουρκική κυριαρχία στην εγγύς και τη Μέση Ανατολή αρχίζει τον 15ο αιώνα και τελειώνει το 1918. Αλλά οι Άραβες και οι Τούρκοι κατακτητές τους, που ήταν ομόθρησκοί μουσουλμάνοι, δεν μιλούν ποτέ για την κυριαρχία αυτή.

Μπα. Αν έκανε τον κόπο να ψάξει, ο Στοχαστής θα έβρισκε πως οι Άραβες είθισται να κατηγορούν πρωτίστως τους Τούρκους για την «υστέρηση» και την «οπισθοδρόμηση» που υποτίθεται ότι ανέκοψε την πολιτισμική εξέλιξή τους.

Πάντως, η εξέλιξη της αραβικής κουλτούρας σταμάτησε το 11ο με 12ο αιώνα, δηλαδή οκτώ αιώνες πριν καν να μπορεί να γίνει λόγος για την κατακτητική επέκταση της Δύσης.

Από την πολλή περιφρόνηση ξεχάστηκε (για παράδειγμα) ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές της ανθρωπότητας, ο Ιμπν Χαλντούν, Άραβας ή τέλος πάντων Τυνήσιος που πέθανε στις αρχές του 15ου αιώνα. Μπορούμε να αναφέρουμε και άλλους.

Εξάλλου και αυτή η ίδια η αραβική κουλτούρα βασίστηκε στις κατακτήσεις, την εξόντωση και τη λίγο έως πολύ βίαια επιβολή της ισλαμικής θρησκείας στους κατακτημένους πληθυσμούς. Στην Αίγυπτο το 550 μ.X. δεν υπήρχαν Άραβες, όπως δεν υπήρχαν Άραβες, τότε, στη Λιβύη, στην Αλγερία, στο Μαρόκο, στο Ιράκ. Οι Άραβες που βρίσκονται τώρα εκεί είναι απόγονοι των κατακτητών που κυρίευσαν αυτές τις χώρες και που επέβαλαν, με ή χωρίς βία, στους τοπικούς πληθυσμούς τη δική τους θρησκεία.

Βλέπει κανείς ένα φοβερό μπέρδεμα μεταξύ Αράβων και μουσουλμάνων. Ελάχιστοι κάτοικοι του Μαγκρέμπ, της Αιγύπτου συμπεριλαμβανομένης, έχουν ας πούμε αραβικό αίμα (για να μη μιλήσουμε για τους κατοίκους του Ιράν), ενώ η «εύφορη ημισέληνος» της Μεσοποταμίας πάντα κατοικούνταν από αραβικές φυλές. Όλη αυτή η κριτική θα είχε νόημα (στο βαθμό που επικεντρώνει κανείς στους «Άραβες») αν υπήρχε κάποια ζωντανή αντίθεση μεταξύ Αράβων και μη Αράβων σε όλες αυτές τις περιοχές σήμερα. Χμ, όχι, αυτό σταμάτησε να υπάρχει εδώ και πάρα πολλούς αιώνες (ενδεχομένως με την εξαίρεση της Αλγερίας, όπως θα δείτε στα σχόλια).

Δεν βλέπω όμως να γίνεται καμία κριτική αυτών των γεγονότων μέσα στο χώρο του αραβικού κόσμου. Κατά τον ίδιο τρόπο μιλάμε, βεβαίως, για το δουλεμπόριο των Μαύρων από τους Ευρωπαίους (16ος αιώνας και εντεύθεν), αλλά δεν μιλάμε ποτέ για το γεγονός ότι το δουλεμπόριο και η συστηματική υποδούλωση των Μαύρων στην Αφρική τα εγκαινίασαν Άραβες έμποροι (11ος-12ος αιώνας και εντεύθεν), με τη συνενοχή-συμμετοχή, όπως πάντα, βασιλιάδων και φυλάρχων.

Εδώ υπάρχουν διάφορες λεπτές διαφοροποιήσεις και λεπτομέρειες να δει κανείς, αλλά αξίζει να σταθούμε σε μία. Η παραδοσιακή δουλοκτησία-δουλεμπόριο βασιζόταν (σε ένα, ας πούμε, θεωρητικό επίπεδο) στον υποβιβασμό του ανθρώπου που γίνεται δούλος. Κι αυτό δεν είναι καμία μη-δυτική πατέντα, μια και την καθαρότερη μορφή της τη βρίσκουμε στον Αριστοτέλη. Η μορφή που παίρνει τον 19ο αιώνα (ξεκινώντας ήδη από την περίφημη συζήτηση για τους ιθαγενείς της Αμερικής) βασίζεται στην ύπαρξη ανθρώπων προορισμένων να είναι δούλοι. Το νήμα που συνδέει αυτή την παραδοχή με τους Untermenschen των ναζί ή με το Απαρτχάιντ ξεκινάει, αλίμονο, πάλι απ’ τον Αριστοτέλη. Και φυσικά περνάει μέσα από την αποικιοκρατία, ε;

Επίσης, δεν μιλάμε για το γεγονός ότι η δουλεία δεν καταργήθηκε αυθόρμητα σε καμία ισλαμική χώρα και ότι σε κάποιες από αυτές η δουλεία ισχύει ακόμη και σήμερα. Δεν θέλω να πω με κανέναν τρόπο ότι όλα αυτά απαλείφουν τα εγκλήματα που διέπραξαν οι Δυτικοί. Λέω μόνον ότι η ιδιαιτερότητα του δυτικού πολιτισμού έγκειται ακριβώς στην ικανότητά του για αυτο-αμφισβήτηση και αυτοκριτική. Στην ιστορία της Δύσης, όπως και σε όλες τις άλλες ιστορίες, υπάρχουν θηριωδίες και φρικαλεότητες. Αλλά, όμως, μόνον η Δύση δημιούργησε την ικανότητα για εσωτερική αμφισβήτηση των ίδιων των θεσμών και των ιδεών της εν ονόματι της λογικής συζήτησης μεταξύ των ανθρώπων, η οποία παραμένει ανοιχτή στο διηνεκές και δεν αναγνωρίζει έσχατο δόγμα.

Αυτό που δεν είδε ο Καστοριάδης, είναι ότι η λεγόμενη αυτοκριτική της Δύσης χρονο-λογείται μετά την εδραίωση της θέσης της και την απόλυτη επικράτησή της. Δεν περιμένεις από τον νικημένο να αυτομαστιγωθεί! Μα ούτε στη Δύση ψελλίζει κανείς τίποτα για την αποικιοκρατία στην Ινδία ή την Αφρική μέχρι τον μεσοπόλεμο — ή μήπως για την αφύπνιση της αντιαποικιοκρατικής δύσης δεν ήταν απαραίτητη προϋπόθεση το χειραφετητικό κίνημα των ίδιων των αποικιών; Και, στο κάτω κάτω, τι πάει να πει «αυτοκριτική της Δύσης»; Από πότε η αντιπολίτευση σε ορισμένο κοινωνικό ή πολιτικό σύστημα είναι αυτοκριτική του συνόλου; Ή πραγματικά θεωρούμε ότι αντιπολίτευση ιστορικά υπήρξε μόνο στη «Δύση»; (Θυμίζω: Λάο Τσε στην Κίνα· θυμίζω: Ομάρ Χαγιάμ στο Ιράν· έχει κι άλλα).

Κάτι άλλο: θα περίμενε κανείς από έναν φιλόσοφο με τέλος πάντων μαρξιστικές καταβολές να συνειδητοποιεί ότι πρωτεύοντα ρόλο στις κατά καιρούς καταργήσεις της δουλείας έπαιξε το γεγονός ότι ήταν πλέον άχρηστη. Με δουλοπάροικους δούλευε η οικονομία στο δυτικό μεσαίωνα, με κάτι παρόμοιο και στον αραβικό: η μαζική δουλεία μόνο στις φυτείες της Αμερικής είχε χρησιμότητα (για τους ιδιοκτήτες τους), γιαυτό και η κατάργησή της ξεκίνησε από τις ανθρωπιστικές φωνές του βιομηχανικού βορρά, που είχε πια άλλου είδους δούλους. Θα περίμενε άλλωστε κανείς από έναν τίμιο φιλόσοφο να αναγνωρίσει ότι η ιδεολογική αντίθεση στη δουλεία δεν ξεκινάει από την αγαπημένη του αθηναϊκή δημοκρατία, αλλά από μια θρησκεία και μάλιστα καθόλου «δυτική» αλλά μεσανατολική: τα πράγματα είναι λίγο πιο περίπλοκα λοιπόν…

Και κάτι ακόμα: μόνον ογκώδης άγνοια και, για να το πούμε ωμά, πλήρης αδιαφορία για τη διερεύνηση της αλήθειας μπορεί να δικαιολογήσει την απόφανση πως «εσωτερική αμφισβήτηση των ίδιων των θεσμών και των ιδεών [ενός πολιτισμού] εν ονόματι της λογικής συζήτησης» παρουσιάζεται «μόνο στη Δύση». Διάβασε ο Στοχαστής κάποια ιστορία των ιδεών της Ινδίας ή της Κίνας και ξέρει; Εγώ δεν έχω διαβάσει και θα αποφύγω να πω· ξέρω όμως ότι, στο πολύ στενό δικό μου πεδίο, τον οθωμανικό πολιτισμό, η συζήτηση για το αν και τι πάει στραβά έφτασε σε σημεία αδιανόητα για όποιον πιστεύει πως όλα ορίζονται στο Κοράνι (για αυτό, ξανά παρακάτω): όποιος έχει όρεξη και υπομονή, ας συγκρίνει πχ τον Κοτσί Μπέη με τον Κιατίπ Τσελεμπή (ή εδώ) ή με τον Πενάχ Εφέντη.  Το ότι τα ζητήματα που τους απασχολούν δεν ταυτίζονται με αυτά που θεωρούμε ενδεχομένως ότι θα έπρεπε να τους απασχολούν είναι αδιάφορο: σχολιάζω τώρα τη συγκεκριμένη φράση του Καστοριάδη για την αμφισβήτηση «των ίδιων των θεσμών και των ιδεών» μιας κοινωνίας. Κανείς δεν μπορεί να πει τι θα γινόταν αν ο έλεγχος του, ας πούμε, ευρωπαϊκού πολιτισμού δεν άπλωνε το χέρι του παντού και, κυρίως, αν η εξάπλωση του ευρωπαϊκού καπιταλισμού δεν ήταν τέτοια ώστε να μην αφήνει εφικτό περιθώριο διαφορετικής εξέλιξης.

Αρκετά όμως με αυτές τις λεπτομέρειες, που στο κάτω κάτω είναι λάθη στα οποία θα μπορούσε να υποπέσει ο καθένας μας σε μια πολεμική (αν και θα έπρεπε να τα ξανακοιτάξει πριν την βγάλει σε βιβλίο). Θεωρώ ορθά-κοφτά πως ο Καστοριάδης αποδεικνύει την χρεοκοπία του ιδεαλισμού: αυτό ακριβώς δείχνει το γεγονός ότι αυτός ο άνθρωπος που ξεκίνησε ως μαρξιστής επαναστάτης κατέληξε, με το να αγνοεί συστηματικά τις έρμες τις υλικές συνθήκες, να αναπαράγει όλο τον αποικιοκρατικό λόγο για τη μοναδικότητα της Δύσης και την ιεράρχηση των πολιτισμών κρατώντας έτσι από το μαρξισμό το λιγότερο μαρξιστικό του κομμάτι (την, ας πούμε, μονογραμμική τελεολογία που ο Μαρξ κληρονόμησε από το νοητικό πλαίσιο ακριβώς της αποικιοκρατίας του 19ου αιώνα). Δεν είναι τυχαίο ότι η μόνη ερμηνεία που έχει να προσφέρει αφορά την «κοινωνικο-ιστορική αλληλουχία που ξεκινά στην αρχαία Ελλάδα και αρχίζει ξανά, από το 11ο αιώνα και μετά, στη δυτική Ευρώπη». Γιατί διακόπτεται, γιατί ξαναρχίζει, πού εδράζεται — δεν έχει τίποτα να μας πει η φιλοσοφία για αυτό, όλα είναι γενεαλογία των ιδεών. Ή μήπως είναι απλή κληρονομικότητα; The white man’s burden…

(Ξαναλέω: μπορεί να αδικώ τον Καστοριάδη, που δεν τον πολυσυμπαθώ κιόλας, με το να βασίζομαι στον προφορικό λόγο μιας συνέντευξης. Ας μη μου πει κανένας όμως ότι αδικώ και όσους τη διακινούν με τον τίτλο «Το βαρύ προνόμιο της Δύσης».)

***

Προσθέτω μια σύντομη σημείωση, σχετικά με το ότι όλη η κακοδαιμονία των Αράβων και όλη η βαρβαρότητα των τζιχαντιστών είναι αναπόφευκτη από τη στιγμή που βασίζονται σε ένα κείμενο όπως το Κοράνι. Η σημείωση, εδώ, αφορά μόνο το τι μπορεί κανείς να κάνει με τα «ιερά κείμενα», ή, μ’ άλλα λόγια, πόσο επιβάλλουν μια ορισμένη ανάγνωση ή, αντίθετα, ο καθένας διαβάζει ό,τι θέλει. Μόλις διάβαζα μια συνέντευξη του μακαρίτη Ζακ Λε Γκοφ, ενός από τους μεγαλύτερους ιστορικούς του μεσαίωνα. Λέει λοιπόν ότι στον δυτικό μεσαίωνα, όπως και στην αρχαία Ελλάδα (στον Πλάτωνα συγκεκριμένα) έχουμε την τριμερή διάταξη της κοινωνίας (ιερείς – πολεμιστές – ποίμνιο), η οποία όπως έδειξε ο Ντυμεζίλ έχει ινδοευρωπαϊκή καταγωγή. Και πράγματι, συνεχίζει, ενώ γενικά πιστευόταν ότι η ίδια τριμερής διάταξη υπάρχει και στη Βίβλο, ο Ντυμεζίλ του έδειξε ότι εκεί δεν υπάρχει ούτε ίχνος (οι Εβραίοι ως σημιτικό φύλο είχαν άλλα κόλπα). Ε, τι έκαναν οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς; Έψαξαν για τριάδες στη Βίβλο και βρήκαν τους τρεις γιους του Νώε, οπότε θεώρησαν τον καθένα πρόγονο μιας τέτοιας «τάξης». Όχι μόνο αυτό, αλλά μια και ο τρίτος γιος είχε γελάσει με τη γύμνια του μεθυσμένου Νώε (σε ένα επεισόδιο κάπως άγνωστο από τα σχολικά θρησκευτικά) βρήκαν τον τρόπο να δικαιολογήσουν και ότι η τρίτη τάξη είναι ας πούμε πιο βεβαρυμένη και έπρεπε να υποτάσσεται στις άλλες δύο (στους άλλους δυο γιους). Να πώς τα περιγράφει ο Λε Γκοφ με το γλαφυρό τρόπο του (από εδώ, σελ. 21-22· πιο αναλυτικά -και γαλλικά- εδώ):

Διότι τι συμβαίνει; Να μια κοινωνία η οποία ζει σύμφωνα με το ιερό βιβλίο, η οποία ζει σύμφωνα με τη Βίβλο, και συναντάει και τους δίνει γρήγορα τεράστια σπουδαιότητα, δομές στοχασμού, έναν τρόπο στοχασμού, ένα στοχασμό για την οργάνωση της άποψης για την κοινωνία πάνω σ’ ένα μοντέλο που δεν υπάρχει στη Βίβλο. Λοιπόν, αυτοί γνώριζαν πολύ καλά να κάνουν το εξής — ήταν μια από τις όψεις της επιτυχίας τους, του ιστορικού τους ρόλου: Ε, λοιπόν! Αυτοί οι άνθρωποι του Μεσαίωνα έβαλαν την τρισλειτουργικότητα στη Βίβλο. Μπορούμε πάντα να τα βολέψουμε με τη Βίβλο! Κι αυτό είναι η ευφυΐα της Δύσης. Το τακτοποίησαν με τη Βίβλο και πρέπει να ευχηθούμε να τα βρουν οι φίλοι μας οι μουσουλμάνοι με το Κοράνι, όπως τα βρήκαμε εμείς με τη Βίβλο. Και αναζήτησαν, κατ’ αρχήν, να βρουν πού υπήρχαν τριάδες, διότι αυτό ήταν το σχήμα εκκίνησης: είναι τρεις. Είναι τρεις: δεν είναι απολύτως όμοιοι αλλά συνδέονται μεταξύ τους. Υπέροχο! Οι τρεις γιοι του Νώε, ο Νώε έχει τρεις γιους! Τους είχαν ερμηνεύσει σα να δείχνουν τα τρία μέρη του κόσμου, σα να δείχνουν τους ορθόδοξους, τους αιρετικούς και τους άπιστους. Είναι τέλειο! Θα κάνουν τον καθένα απ’ αυτούς πατέρα της οικογένειας των ιερέων, της οικογένειας των πολεμιστών και της οικογένειας των εργαζομένων, και είναι ακόμη καλύτερο απ’ όσο μπορούσαν να φανταστούν! […] υπάρχουν δυο καλοί γιοι και ένας κακός κι έτσι, είναι φυσικό ότι ο τρίτος γιος θα υποταχθεί στους δύο πρώτους. Είναι τέλειο… Να που εξηγεί, να που δικαιολογεί το πώς στη φεουδαρχική κοινωνία οι αγρότες, οι εργάτες είναι υποταγμένοι στους ιερείς και τους ιππότες.

Να πώς η πολιτική (να το πούμε έτσι) επιβάλλεται στα κατά τα άλλα δογματικά και απαράλλακτα κείμενα και τους επιβάλλει εν τέλει τη δική της ατζέντα. Και δεν συμβαίνει μόνο με τα ιερά κείμενα αλλά και με τα επιστημονικά: ας θυμηθούμε τι ψυχολογικές ή μεταφυσικές αρλούμπες έχουμε διαβάσει με αναφορά στην κβαντομηχανική ή τη σχετικότητα. Παρεμπιπτόντως, όταν ο ισλαμικός ύστερος μεσαίωνας θέλησε να δικαιολογήσει μια διαίρεση της κοινωνίας όχι τριμερή αλλά τετραμερή (άνθρωποι της πένας, του σπαθιού, αγρότες, εμποροτεχνίτες) στράφηκε όχι στο Κοράνι αλλά στη φυσική επιστήμη (τα τέσσερα στοιχεία: νερό, φωτιά, αέρας, γη) και αργότερα (για την ακρίβεια, ένας Οθωμανός το έκανε αυτό) στην ιατρική (οι τέσσερις χυμοί του σώματος: αίμα, φλέγμα, χολή, μαύρη χολή). Κάτι έχουμε ξαναπεί και γι αυτό.

Πηγή: ο δύτης των νιπτήρων