Επιστήμη και Έρευνα: Στην υπηρεσία του καπιταλιστικού κέρδους ή των λαϊκών αναγκών;*

Το παρακάτω κείμενο ας ειδωθεί σαν μια φυσική συνέχεια αυτών που δημοσιεύτηκαν σε σχέση με τον covid-19 και παρά το γεγονός πως δεν αναφέρεται άμεσα σε αυτόν αλλά σε ένα αξίσου σημαντικό για την κατανόηση της υπάρχουσας κατάστασης ζήτημα. Αυτό της "ουδετερότητας" της επιστήμης και της επιστημονικής "αυθεντίας" που κατωχυρώνεται πλέον όχι με τον ενδοεπιστημονικό διάλογο, αλλά με την συνδρομή της ...αστυνομίας

____________

Ολοκληρώνοντας τις Θέσεις για τον Φόιερμπαχ, ο Καρλ Μαρξ, που φέτος γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από τη γέννησή του, τόνισε ότι «οι φιλόσοφοι έχουν απλώς ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους, αυτό που έχει σημασία είναι να τον αλλάξουμε».

[...]

Επιβεβαιώνεται με αρνητικό τρόπο σήμερα, που βιώνουμε καθημερινά πως η καπιταλιστική βαρβαρότητα ακυρώνει τις τεράστιες δυνατότητες που έχουν δημιουργηθεί για να διασφαλιστεί η κοινωνική ευημερία.

Όποιον τομέα της παραγωγής, όποιον επιστημονικό κλάδο και αν εξετάσουμε, μπορούμε να εντοπίσουμε το μεγάλο ένοχο που εμποδίζει να αξιοποιηθούν προς όφελος των αναγκών της κοινωνίας οι μεγάλες δυνατότητες που γεννά η δουλειά των εργαζόμενων, τις οποίες διευρύνει η ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας.

Την ίδια ώρα που αναπτύσσονται ραγδαία κι επαναστατικοποιούνται σε σχέση με το παρελθόν τα μέσα παραγωγής, την ίδια ώρα που αναβαθμίζονται οι υλικές συνθήκες για την ανάπτυξη της επιστήμης, βλέπουμε να δυναμώνει γύρω μας η σχετική στασιμότητα σε σχέση με το τι θα μπορούσε να παραχθεί ποσοτικά και ποιοτικά, αν δεν υπήρχε το καπιταλιστικό κέρδος ως βασικό κίνητρο, ως σκοπός της παραγωγής και της επιστημονικής έρευνας.

Χιλιάδες εφευρέσεις κατοχυρώνονται ως πατέντες, ως ιδιοκτησία επιχειρηματικών ομίλων και δεν τίθενται σχεδιασμένα, γρήγορα, ανεμπόδιστα στην υπηρεσία των αναγκών της κοινωνίας.

Παράλληλα με τους περιορισμούς στη διάχυση της τεχνολογίας, η επιστημονική γνώση αξιοποιείται για τον περιορισμό της διάρκειας ζωής των προϊόντων, την τεχνητή παλαίωση, την ενσωματωμένη γρήγορη αχρήστευσή τους.

Τα επιστημονικά επιτεύγματα που αφορούν την πληροφορική, τη ρομποτική, την αυτοματοποίηση, τα οποία αυξάνουν την παραγωγικότητα της εργασίας και μπορούν αντικειμενικά να μειώσουν τον εργάσιμο χρόνο, μετατρέπονται στα χέρια της αστικής τάξης σε όπλο για να αυξηθεί η εντατικοποίηση όσων εργάζονται, την ίδια ώρα που αυξάνεται ο εφεδρικός στρατός των ανέργων.

Το κεφάλαιο μετατρέπει επιστημονικά επιτεύγματα σε καταστροφικές δυνάμεις για την κοινωνία, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την παραγωγή πυρηνικών και χημικών όπλων μαζικής καταστροφής.

Δεν έχει νόημα να συνεχίσουμε αυτόν τον ατέλειωτο κατάλογο παραδειγμάτων σχετικής στασιμότητας. Ούτε να αναφερθούμε στο κορυφαίο ζήτημα της ανεργίας που γεννά η καπιταλιστική ανάπτυξη και αφορά την καταστροφή της κύριας παραγωγικής δύναμης, του εργαζόμενου ανθρώπου. Αξίζει να εξετάσουμε πολύ συνοπτικά τις αντίστοιχες επιπτώσεις που έχει η υποταγή της επιστημονικής έρευνας και του επιστημονικού δυναμικού στους στόχους αύξησης της καπιταλιστικής κερδοφορίας κι ενίσχυσης της εξουσίας του κεφαλαίου.

Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΜΟΝΟΠΩΛΙΑΚΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

Εύκολα μπορούμε να εντοπίσουμε τις αρνητικές συνέπειες για την ικανοποίηση των λαϊκών αναγκών σε σχέση με τον προσανατολισμό, το περιεχόμενο, τις μεθόδους και τα κριτήρια της έρευνας, τους όρους χρηματοδότησης, τους όρους εργασίας των επιστημόνων και τα εμπόδια που δημιουργούνται για το απαιτούμενο βάθεμα του κοινωνικού χαρακτήρα της επιστημονικής εργασίας και ιδιαίτερα της επιστημονικής έρευνας.

Ας δούμε επιγραμματικά ορισμένα παραδείγματα:

-Πώς καθορίζεται η ιεράρχηση των στόχων και της χρηματοδότησης της εφαρμοσμένης έρευνας στο φάρμακο; Με ποιο κριτήριο επιλέγεται ως προτεραιότητα η αντιμετώπιση μιας ασθένειας των κατοίκων της Ευρώπης, συγκριτικά με ένα πρόβλημα που αφορά τη Αφρική; Όλοι γνωρίζουμε γενικά την απάντηση. Οι προτεραιότητες καθορίζονται με γνώμονα το ποσοστό κέρδους και τα μερίδια αγοράς των ανταγωνιζόμενων ομίλων. Και εκατομμύρια άνθρωποι εξακολουθούν να υποφέρουν, γιατί το φάρμακο και η ίδια η υγεία αποτελούν σήμερα εμπορεύματα.

Πώς καθορίζονται οι προτεραιότητες και οι μέθοδοι για την επιστημονική αντιμετώπιση του επαγγελματικού κινδύνου, για την αντιμετώπιση των φυσικών καταστροφών και μεγάλων τεχνολογικών ατυχημάτων, για την προστασία της υγείας και της ασφάλειας των εργαζόμενων; Μας καλούν να συνυπολογίσουμε το κόστος για τους εργαζόμενους, για τις επιχειρήσεις και το κράτος και να προσδιορίσουμε βέλτιστες λύσεις. Βέλτιστες λύσεις ως προς τι και για ποιον;

Οι ίδιες οι κατευθυντήριες γραμμές της ΕΕ προτάσσουν ως βασικό κριτήριο του σχεδιασμού διαχείρισης κινδύνων την οικονομική αποδοτικότητα και την προφύλαξη των μεγάλων περιουσιακών στοιχείων των μονοπωλιακών ομίλων και των μεγαλοϊδιοκτητών γης.

Αντίστοιχα, η έρευνα στις κοινωνικές επιστήμες, η οικονομική και η ιστορική έρευνα ωθούνται όλο και πιο ασφυκτικά στην κατεύθυνση της απολογητικής του καπιταλισμού, του ανορθολογισμού και της κατασυκοφάντησης του σοσιαλισμού που γνωρίσαμε στον 20ό αιώνα. Φυσικά η αξιοποίηση των αστικών οικονομικών και κοινωνικών θεωριών για τη θεμελίωση και ανάπτυξη της κυρίαρχης ιδεολογίας δεν είναι νέο φαινόμενο. Ήδη ο Μαρξ στην εποχή του μιλούσε για το θάνατο της αστικής πολιτικής οικονομίας, με κριτήριο την επιστημονική αναζήτηση της αλήθειας.

Όμως στις μέρες μας είναι δύσκολο να ξεχωρίσεις πλέον πολλές αστικές επιστημονικές προσεγγίσεις από τη χυδαία, φτηνή προπαγάνδα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα οι καταγέλαστες θεωρίες για το τέλος της Ιστορίας και της ταξικής πάλης και οι ανιστόρητες κατασκευές της θεωρίας των δύο άκρων που τολμούν να ταυτίζουν το φασισμό με το μόνο πραγματικό αντίπαλό του στην Ιστορία, τον κομμουνισμό.

Αντίστοιχα, προβάλλονται στον τομέα της οικονομίας οι θεωρίες του «καζινοκαπιταλισμού» που προσπαθούν να συσκοτίσουν το χαρακτήρα της οικονομικής κρίσης ως κρίσης που οφείλεται στην υπερσυσσώρευση κεφαλαίου το οποίο δεν μπορεί να επενδυθεί με ικανοποιητικό ποσοστό κέρδους, προσπαθούν δηλαδή να συσκοτίσουν ότι πρόκειται για κρίση του ίδιου του καπιταλισμού.

Στα χέρια της εξουσίας του κεφαλαίου οι κοινωνικές επιστήμες υποτάσσονται όλο και περισσότερο στο σκοπό της αστικής τάξης να εμφανίζει το συμφέρον της ως το συμφέρον όλων των μελών της κοινωνίας και το καπιταλιστικό σύστημα ως αξεπέραστο και αθάνατο.

Η αστική τάξη γνωρίζει επίσης πολύ καλά τις αντικειμενικές δυσκολίες πλήρους εμπορευματοποίησης του περιεχομένου της επιστημονικής γνώσης. Ακόμα και μετά από την πώληση του περιεχομένου μιας επιστημονικής έρευνας, η νέα επιστημονική γνώση εξακολουθεί να αποτελεί πνευματικό κτήμα των επιστημόνων που δούλεψαν στη σχετική έρευνα.

Γι’ αυτό και η αστική τάξη, στην εποχή του μονοπωλιακού καπιταλισμού, παρεμβαίνει πολύμορφα για να ελέγξει κυρίως τη ροή της επιστημονικής γνώσης, τους τρόπους και τις μεθόδους αξιοποίησης της νέας επιστημονικής γνώσης στην παραγωγή, την εφευρετική δραστηριότητα, την ανάπτυξη των προτύπων στη βιομηχανία.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η επιστημονική έρευνα χρηματοδοτείται και προσανατολίζεται με συγκεκριμένα προγράμματα από το αστικό κράτος, ενώ μεγάλο μέρος τις εφαρμοσμένης έρευνας πραγματοποιείται απευθείας από μεγάλους μονοπωλιακούς ομίλους ή πανεπιστημιακά ιδρύματα που συνδέονται άμεσα με αυτούς. Στην ίδια κατεύθυνση γρήγορης ιδιοποίησης κι εμπορικής αξιοποίησης της επιστημονικής έρευνας εντάσσονται οι νέες μορφές καπιταλιστικής επιχειρηματικότητας, όπως οι τεχνοβλαστοί (spin off) και οι νεοφυείς επιχειρήσεις (start up).

Το αστικό κράτος και οι διακρατικές συνεργασίες σηκώνουν το βάρος της χρηματοδότησης σε εκείνους τους τομείς που είναι δυσβάσταχτο για τους μεμονωμένους ομίλους και που δεν αποτελούν προτεραιότητα με γνώμονα το ποσοστό κέρδους. Το CERN είναι ένα παράδειγμα βασικής έρευνας που τα επιτεύγματά της αξιοποιούνται στη συνέχεια σε διάφορους τομείς της βιομηχανίας. Ήδη έχουν προχωρήσει διεργασίες στο CERN για πιο άμεση εμπλοκή του σε κερδοφόρα ερευνητική δραστηριότητα.

Η στρατηγική της ΕΕ για την επιστημονική έρευνα αποτυπώνεται στη στόχευση για διαμόρφωση κι ενίσχυση του λεγόμενου Ενιαίου Ευρωπαϊκού Χώρου Έρευνας, στόχο που έθεσε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Λισαβόνας το Μάρτη του 2000. Η ρητά διατυπωμένη κατεύθυνση της Κομισιόν ήδη από το 2005 είναι «η χρηματοδότηση της έρευνας να είναι βασισμένη περισσότερο στον ανταγωνισμό», κάτι που έκτοτε αποτυπώνεται σε όλες τις σχετικές εξελίξεις, με πιο χαρακτηριστική εξ αυτών τον «Ορίζοντα 2020», το μεγάλο χρηματοδοτικό πρόγραμμα-πλαίσιο για την έρευνα στην ΕΕ, στο οποίο εκφράζεται η ανάγκη περαιτέρω προσαρμογής του χώρου της έρευνας στις επιταγές της ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας των ευρωπαϊκών μονοπωλίων στο πλαίσιο του ενδοϊμπεριαλιστικού ανταγωνισμού. Το ότι η πίτα της ευρωπαϊκής χρηματοδότησης για την έρευνα αυξήθηκε με τον «Ορίζοντα 2020» καταδεικνύει την αυξημένη βαρύτητα που αποδόθηκε στο χώρο της επιστημονικής έρευνας στο έδαφος, και πλέον στον απόηχο, της καπιταλιστικής οικονομικής κρίσης.

Γενικότερα η χρηματοδότηση μεταβάλλεται, αυξομειώνεται με βάση τον καπιταλιστικό κύκλο περιοδικής εμφάνισης της κρίσης στην οικονομία, με βάση την ανισόμετρη ανάπτυξη των κλάδων και την αναρχία της καπιταλιστικής παραγωγής. Στις προκηρύξεις χρηματοδοτούμενων ερευνητικών σχεδίων από την ΕΕ ή από εθνικούς ερευνητικούς οργανισμούς όλο και περισσότερο βαραίνει ως κριτήριο επιλογής η προοπτική άμεσου κέρδους.

Πέρα όμως από τους ασταθείς όρους χρηματοδότησης, το σημαντικότερο είναι τα εμπόδια που δημιουργεί η ζούγκλα της καπιταλιστικής αγοράς στην αναγκαία όλο και βαθύτερη κοινωνικοποίηση της επιστημονικής εργασίας. Την ώρα που απαιτείται η πιο πλατιά και ανεμπόδιστη επιστημονική και διεπιστημονική συνεργασία, εμφανίζονται ανταγωνιστικές ερευνητικές ομάδες και σπατάλη επιστημονικής εργασίας στο ίδιο αντικείμενο, ερευνητικές ομάδες που κρύβουν η μια από την άλλη τις επιστημονικές κατακτήσεις τους. Παράλληλα, διαμορφώνεται ένας γραφειοκρατικός λαβύρινθος για την αναζήτηση χρηματοδότησης, που επίσης συμβάλλει στην πλήρη υποταγή στις προτεραιότητες του κεφαλαίου.

Στο πλαίσιο των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής δεν αποτελεί στην ουσία βασικό κίνητρο της επιστημονικής έρευνας η ίδια η παραγωγή νέας επιστημονικής γνώσης για την ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας. Δεσπόζει το κίνητρο της συμβολής της επιστημονικής έρευνας στη βελτίωση της κερδοφορίας και της ανταγωνιστικής θέσης των διάφορων μονοπωλιακών ομίλων. Στην πράξη, η υπαγωγή της επιστημονικής έρευνας στις ανάγκες διευρυμένης αναπαραγωγής του κεφαλαίου μπαίνει φραγμός στην ελεύθερη, ανεμπόδιστη επιστημονική έρευνα. Υπονομεύει τη δημιουργική, αντικειμενική κριτική εξέταση των ανεπαρκειών της ήδη κατακτημένης γνώσης σε κάθε επιστημονικό τομέα με γνώμονα την ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας. Υπονομεύει τη δημιουργικότητα του ερευνητή, την ελεύθερη ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των επιστημόνων, με στόχο την ίδια τη διανοητική παραγωγή νέας επιστημονικής γνώσης προς όφελος της κοινωνικής ευημερίας.

Την ίδια στιγμή, καθώς η κοινωνικοποίηση της διαδικασίας παραγωγής βαθαίνει, καθώς αυξάνει η συνθετότητα της οργάνωσης και του καταμερισμού της εργασίας, καθώς αξιοποιούνται σύγχρονες, πιο περίπλοκες τεχνολογικές διατάξεις, αυξάνουν και αλλάζουν σε μεγάλο βαθμό οι ανάγκες της κοινωνίας. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, τις ενεργειακές ανάγκες ή τις εκπαιδευτικές ανάγκες των εργαζόμενων σήμερα σε σχέση με τις αρχές του 20ού αιώνα. Έτσι, στο μονοπωλιακό καπιταλισμό διευρύνεται το χάσμα ανάμεσα στις επιστημονικές και τεχνολογικές δυνατότητες από τη μια και στην ικανοποίηση των αναγκών της κοινωνίας από την άλλη.

[...]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΓΝΩΣΗ

Τι αναδεικνύουν όσα προαναφέραμε, φίλες και φίλοι;

Επιβεβαιώνουν ότι δεν υπάρχει ταξικά ουδέτερη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων γενικά και της επιστήμης ως άμεσης παραγωγικής δύναμης ειδικότερα. Επιβεβαιώνουν ότι οι εκάστοτε σχέσεις παραγωγής καθορίζουν το σκοπό, τα κίνητρα, τις ιεραρχήσεις, το ρυθμό ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Επιβεβαιώνουν τη μαρξιστική θέση ότι η άρχουσα τάξη, που έχει στη διάθεσή της τα μέσα της υλικής παραγωγής, διαθέτει ταυτόχρονα και τα μέσα της πνευματικής παραγωγής.

Επιβεβαιώνουν ότι η επιστήμη αναπτύσσεται μέσα στο πλαίσιο του συγκεκριμένου σε κάθε ιστορική περίοδο τρόπου παραγωγής. Δεν αναπτύσσεται ταξικά ουδέτερα, ανεξάρτητα από τους στόχους της εκάστοτε άρχουσας τάξης και την πορεία της ταξικής πάλης.

[...]
Αυτό που θέλουμε να τονίσουμε είναι ότι στον καπιταλισμό το κεφάλαιο καθορίζει τι, πώς, πότε και πόσο θα παραχθεί με γνώμονα το καπιταλιστικό κέρδος. Με το ίδιο κριτήριο καθορίζεται ο προσανατολισμός, η αξιοποίηση της επιστημονικής έρευνας. Ταυτόχρονα, η πάλη των τάξεων σε θεωρητικό και πολιτικό επίπεδο επιδρά στο περιεχόμενο της έρευνας.

Γι’ αυτό και είναι βαθιά λαθεμένες οι θεωρητικές προσεγγίσεις που ερμηνεύουν την επιστημονική τεχνική πρόοδο ως αυτόνομο παράγοντα που δρα τάχα ανεξάρτητα από τις ταξικές δυνάμεις, από τους κοινωνικούς σχηματισμούς που την πραγματοποιούν.

Τόσο η δαιμονοποίηση της τεχνολογίας όσο και η ουτοπική, ντετερμινιστική προσδοκία της κοινωνικής ευημερίας, που τάχα θα προκύψει αυτόματα από την τεχνολογική πρόοδο, αποτελούν τις δύο όψεις αυτής της ανιστόρητης, εσφαλμένης, αδιέξοδης θεωρητικής προσέγγισης.

Την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας που δημιουργεί η τεχνολογική πρόοδος, την καρπώνεται στον καπιταλισμό το κεφάλαιο. Η αντικειμενική δυνατότητα για γενική μείωση του χρόνου εργασίας με αύξηση των αποδοχών μεταφράζεται από την εξουσία του κεφαλαίου σε αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης και του εφεδρικού στρατού των ανέργων.

Επομένως, δεν κινδυνεύουμε ως κοινωνία από τη νέα τεχνολογία, αλλά από την καπιταλιστική αξιοποίησή της. Η λύση δεν είναι να καθηλωθούμε στην παλιά τεχνολογία, ούτε να αντιμετωπίσουμε φοβικά την εκτεταμένη αξιοποίηση των ρομπότ στην παραγωγή. Αντίθετα, η σύγχρονη πρόκληση είναι να εκμεταλλευτούμε το δυναμικό της νέας τεχνολογίας και των ρομπότ, να εκμεταλλευτούμε την αύξηση της παραγωγικότητας προς όφελος της ικανοποίησης των κοινωνικών αναγκών και όχι για την αύξηση της καπιταλιστικής κερδοφορίας. Ο μαρξισμός φώτισε διαλεκτικά την αλληλεπίδραση των σχέσεων παραγωγής και της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, στο πλαίσιο του εκάστοτε τρόπου παραγωγής.

Ο Μαρξ τόνισε ότι μόνο η εργατική τάξη μπορεί να μεταμορφώσει την επιστήμη από εργαλείο ταξικής κυριαρχίας σε δύναμη προς όφελος του λαού. Θεμελίωσε τον ηγετικό, πρωτοπόρο ρόλο της εργατικής τάξης στην υπόθεση της κοινωνικής απελευθέρωσης, φωτίζοντας την καθοριστική θέση της στην κοινωνική παραγωγή. Η εργατική τάξη αποτελεί την κύρια παραγωγική δύναμη της καπιταλιστικής κοινωνίας και ταυτόχρονα είναι η μόνη τάξη που δεν έχει να χάσει τίποτα εκτός από τις αλυσίδες της.

[...]
Ο Λένιν στη συνέχεια, μελετώντας την ιστορική εποχή του ιμπεριαλισμού, ανέδειξε τα στοιχεία του παρασιτισμού και της σχετικής στασιμότητας του καπιταλισμού σε σύγκριση με τη δυνατότητα των σοσιαλιστικών σχέσεων παραγωγής να απελευθερώσουν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, και ιδιαίτερα της επιστήμης, προς όφελος της κοινωνίας.
[...]

ΟΙ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ «4ης ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ»

Όμως αξίζει να σταθούμε συγκεκριμένα στις σύγχρονες συνθήκες και να φωτίσουμε ορισμένες νέες αντικειμενικές δυνατότητες του κομμουνιστικού κινήματος:

Καταρχήν τις νέες δυνατότητες που γεννά η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος, που η αστική σκέψη τις έχει κωδικοποιήσει ως 4η Βιομηχανική Επανάσταση. Δε θα σπαταλήσουμε το χρόνο μας για να κρίνουμε τον αδόκιμο όρο και την επιφανειακή αστική περιοδολόγηση, που αντιμετωπίζει την εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων ως ανεξάρτητη μεταβλητή.

Στην ουσία αναφερόμαστε στη δυνατότητα των μηχανικών συστημάτων να συντονίζονται μεταξύ τους και με τους εργαζόμενους και να συμβάλλουν στη λήψη αποφάσεων, χάρη στην πρόοδο της τεχνητής νοημοσύνης, της ρομποτικής και της πληροφορικής, σχετικά με τη γρήγορη συλλογή κι εντατική επεξεργασία μεγάλου όγκου δεδομένων. Γνωρίζετε πλήθος σχετικών παραδειγμάτων, όπως ολόκληρα τμήματα της παραγωγής και αποθήκευσης προϊόντων στη βιομηχανία, όπου δεν παρεμβαίνει πλέον άμεσα το χέρι του εργαζόμενου στην παραγωγική διαδικασία.

Βλέπετε καλύτερα απ’ όλους τα γρήγορα βήματα που γίνονται στη δημιουργία και αξιοποίηση νέων, καινοτόμων υλικών στην παραγωγή, στην αξιοποίηση σύγχρονης υποδομής και νέων μεθόδων που αυξάνουν την παραγωγικότητα της εργασίας. Βλέπετε πόσο γρήγορα προχωρά αναγκαστικά η διεπιστημονική συνθετική προσέγγιση της έρευνας για να αντιμετωπίζονται σύνθετα επιστημονικά και τεχνικά προβλήματα.

[...]

Αντίστροφα και αντίθετα με ό,τι προβάλλει η αστική προπαγάνδα, αυτή η τεχνολογική εξέλιξη οξύνει τις αντιφάσεις του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και καθιστά μονόδρομο τη συνεχή επίθεση της αστικής πολιτικής προς τα δικαιώματα των εργαζόμενων.

Όπως γνωρίζουμε από τη μαρξιστική πολιτική οικονομία, όσο αυξάνεται το επίπεδο τεχνικής ανάπτυξης της παραγωγής, όσο αυξάνει η αναλογία των μέσων παραγωγής σε σχέση με την εργατική δύναμη στη διαδικασία παραγωγής, όσο αυξάνει η τεχνική και η οργανική σύνθεση του κεφαλαίου, τόσο ενισχύεται η τάση πτώσης του ποσοστού κέρδους. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η πηγή της εκμετάλλευσης, η πηγή της υπεραξίας και του καπιταλιστικού κέρδους είναι ο απλήρωτος χρόνος του μισθωτού εργάτη, η απλήρωτη εργασία πάνω από την αξία της εργατικής δύναμής του, που την κλέβει και την ιδιοποιείται δωρεάν ο καπιταλιστής. Μόνο η ζωντανή εργατική δύναμη και όχι τα ρομπότ δημιουργούν υπεραξία.

Φυσικά, η αστική πολιτική δεν παρακολουθεί παθητικά αυτήν την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους. Παρεμβαίνει πολύμορφα για να αναχαιτίσει αυτήν την τάση και να αυξήσει το βαθμό εκμετάλλευσης των εργαζόμενων σε κάθε κλάδο και στο σύνολο της οικονομίας.

Αξιοποιεί την αύξηση της παραγωγικότητας και την εντατικοποίηση της εργασίας για να αυξήσει τον κλεμμένο χρόνο και να μειώσει το μέρος της εργάσιμης μέρας που χρειάζεται ο εργάτης για να αναπαράγει την εργατική του δύναμη, για να ικανοποιήσει τις ανάγκες της οικογένειάς του. Καταστρέφει παραγωγικές δυνάμεις για να δώσει νέα ώθηση στην καπιταλιστική ανάπτυξη.

Όμως, ενώ η αστική πολιτική μπορεί ξεζουμίζοντας και τσακίζοντας τους εργαζόμενους να αυξάνει τα κέρδη του κεφαλαίου, δεν μπορεί να αντιστρέψει ουσιαστικά την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους, παρά μόνο να την επιβραδύνει.

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΤΑΞΙΚΗ ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗ ΣΤΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ

Παράλληλα, η αστική επίθεση δημιουργεί την αντικειμενική βάση δυσαρέσκειας των μισθωτών εργαζόμενων. Εδώ περιλαμβάνεται πλέον ένα μεγάλο μέρος των μισθωτών επιστημόνων.

Τονίζουμε ότι οι επιστήμονες, ιδιαίτερα στις σύγχρονες συνθήκες, δεν αποτελούν ενιαία ταξική κατηγορία. Ασφαλώς υπάρχουν απόφοιτοι των πανεπιστημίων που είναι μεγαλοεργοδότες και διευθυντικά στελέχη ομίλων, δηλαδή ανήκουν στην αστική τάξη. Ασφαλώς υπάρχουν τεχνικοί σύμβουλοι, ακαδημαϊκοί και επόπτες ερευνητικών ομάδων που ανήκουν στα μεσαία στρώματα, καθώς και ερευνητές που μετεξελίσσονται σε κεφαλαιοκράτες.

Ασφαλώς υπάρχουν αυτοαπασχολούμενοι μελετητές που πουλάνε το προϊόν, το αποτέλεσμα της εργασίας τους, π.χ., μια μελέτη. Επιστήμονες που εργάζονται μοναχικά, ατομικά, με ένα-δυο συνεργάτες κι επιβιώνουν δύσκολα στην αρένα της καπιταλιστικής αγοράς, σηκώνοντας δυσανάλογα φορολογικά και ασφαλιστικά βάρη.

Όμως δίπλα σ’ αυτούς υπάρχει πλέον μια μεγάλη στρατιά μισθωτών επιστημόνων κι ερευνητών που επιβιώνουν πουλώντας την ειδικευμένη εργατική τους δύναμη. Παίζουν εκτελεστικό ρόλο στην έρευνα και στην παραγωγή, δουλεύουν ομαδικά και είναι σχετικά χαμηλόμισθοι. Με βάση τα λενινιστικά κριτήρια, ανήκουν ή προσεγγίζουν τη σύγχρονη εργατική τάξη, ως μισοπρολετάριοι. Ο μεμονωμένος ανεξάρτητος ερευνητής ανήκει στο παρελθόν.

[...]
Γνωρίζετε τους άνισους όρους μόρφωσης και εργασίας ανάμεσα στα πανεπιστήμια και ινστιτούτα των πιο ισχυρών καπιταλιστικών κρατών και στα υπόλοιπα. Στο πλαίσιο της σημερινής εισήγησης δε θα επεκταθούμε στο πολύ ενδιαφέρον θέμα της σχέσης της έρευνας με την εκπαιδευτική δραστηριότητα.

[...]
Βοηθά να κατανοούμε βαθύτερα βασικές επιστημονικές έννοιες 
που είναι αναγκαίες για την εξέλιξη κάθε θετικής ή κοινωνικής επιστήμης. Ένα κλασικό παράδειγμα που φωτίζει στην εποχή του ο Μαρξ είναι τα αντικειμενικά ιστορικά όρια στην επιστημονική σκέψη του Αριστοτέλη. Στην αρχαία δουλοκτητική κοινωνία υπάρχουν αντικειμενικά πολύ λιγότερες δυνατότητες να εμβαθύνει κανείς στις έννοιες της αλληλεπίδρασης και της ανταλλαγής, συγκριτικά με την καπιταλιστική κοινωνία. 
Γι’ αυτό, η ελεύθερη πτώση των σωμάτων κατά τον Αριστοτέλη δεν περιέχει καμιά σκέψη αλληλεπίδρασης με τη Γη. Αντίστοιχα, δε θα μπορούσε να συλλάβει ο Αριστοτέλης τις έννοιες της αφηρημένης εργασίας ή της αξίας, παρά το μεγαλοφυή εντοπισμό της έννοιας της αξίας χρήσης.

[...]
Αξίζει να διαβάσετε ένα άρθρο του Φρ. Ένγκελς, γραμμένο το 1878, που αποδεικνύει με παραδείγματα της εποχής του πως ακόμα και σημαντικοί φυσικοί επιστήμονες, χωρίς τη γνώση της υλιστικής διαλεκτικής μεθόδου έρευνας, μπορούν να φτάσουν στα πιο παράλογα συμπεράσματα. Πρόκειται για το άρθρο: «Οι φυσικές επιστήμες στο χώρο των πνευμάτων», όπου ο Ένγκελς αναδεικνύει το αδιέξοδο στο οποίο μπορεί να οδηγήσει η αβαθής θεωρητικά, εμπειρική επαγωγική μέθοδος.

Η συμβολή του μαρξισμού για να απαλλαγεί ουσιαστικά κάθε επιστήμονας από την εμπειρική του συνείδηση, να απαλλαγεί από τους φραγμούς της μηχανιστικής και της θετικιστικής σκέψης ώστε να μπορέσει να συλλάβει τις αιτίες, τους εσωτερικούς δεσμούς, την πραγματική εσωτερική κίνηση κάθε φυσικού ή κοινωνικού φαινομένου που εξετάζει, είναι σήμερα αναμφισβήτητη.

[...]
Ο μαρξισμός-λενινισμός δεν είναι μια συλλογή δογμάτων και θέσεων αποσπασμένων από τον ιστορικό χρόνο. Δεν αποτελεί μια κλειστή, αποστεωμένη, τελειωμένη διδασκαλία. Ο μόνος τρόπος ύπαρξης και συνεχούς επιβεβαίωσης του μαρξισμού ως επαναστατικής κοσμοθεωρίας είναι η συνεχής δημιουργική ανάπτυξή του. Δημιουργική ανάπτυξη που δεν έχει φυσικά καμιά σχέση με την αναθεώρηση αρχών, νομοτελειών, κατηγοριών που κατακτήθηκαν μέχρι σήμερα. Δεν έχει καμιά σχέση με τις οπορτουνιστικές, δήθεν νέες κριτικές αναγνώσεις του Μαρξ, που επιχειρούν να εξουδετερώσουν το επαναστατικό πρόταγμα του μαρξισμού και να τον εμφανίσουν ως μια απλή μέθοδο για τη μελέτη ενός αθάνατου καπιταλιστικού συστήματος, το οποίο μπορεί να σηματοδοτεί το τέλος της Ιστορίας.

Οι κλασικοί του μαρξισμού ανέδειξαν τις θεμελιώδεις νομοτέλειες, τις βαθιές αντιθέσεις και αντιφάσεις που τεκμηριώνουν την ιστορική εμφάνιση, την ιστορική εξέλιξη και τα ιστορικά όρια του καπιταλισμού. Εστίασαν στη βασική αντίθεση ανάμεσα στο κεφάλαιο και στην εργασία, που μπορεί να λυθεί μόνο επαναστατικά.

Η δημιουργική ανάπτυξη του μαρξισμού-λενινισμού απλά δεν περιορίζεται στην υπεράσπιση της επαναστατικής κατεύθυνσης, στην απλή επανάληψη, διάδοση κι εκλαΐκευση αυτών των βασικών θέσεων. Αντίθετα, επιχειρεί να ερευνήσει, να αξιοποιήσει, να σκύψει πάνω από κάθε νέο, σύνθετο γνωστικό αντικείμενο το οποίο γεννά η τεχνολογική κι επιστημονική εξέλιξη, καθώς και η ιστορική εξέλιξη της ταξικής πάλης και γενικότερα της κοινωνίας.

Ας σκεφτούμε πόσα νέα επιστημονικά δεδομένα και αντικείμενα έρευνας διαμορφώνει η εξέλιξη των φυσικών επιστημών, η αναβάθμιση της πληροφορικής, της ρομποτικής, της βιοτεχνολογίας, καθώς και η σχετική διεπιστημονική συνεργασία.

Ας σκεφτούμε τα νέα δεδομένα και νέα ερευνητικά καθήκοντα που γέννησε η σοσιαλιστική οικοδόμηση και οι ανατροπές στον 20ό αιώνα, για την ιστορική, οικονομική και κοινωνιολογική έρευνα, και συνολικά για τη μαρξιστική-λενινιστική κοσμοθεωρία.

[...]

_________

*Απόσπάσματα από την κεντρική ομιλία του Μάκη Παπαδόπουλου, μέλους του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, στην επιστημονική ημερίδα του ΚΚΕ στη Γενεύη, 1 Δεκέμβρη 2018, όπως αυτή αναδημοσιεύθηκε στην ΚΟΜΕΠ