Η μαρξιστική αντίληψη για τις καπιταλιστικές κρίσεις

Η καπιταλιστική κρίση που ξέσπασε στη χώρα μας αλλά και σε ένα μεγάλο κομμάτι του καπιταλιστικού κόσμου, φέρνει στην επιφάνεια μια σειρά θεωρητικά ζητήματα για τον χαρακτήρα των κρίσεων, για το αναπόφευκτο τους, για τον τρόπο ξεπεράσματος από το ίδιο το σύστημα και κυρίως για τη στάση απέναντι της όσων παλεύουν για την επαναστατική ανατροπή της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας και την εγκαθίδρυση της νέας κοινωνίας της σοσιαλιστικής.

Δυστυχώς μια πρώτη παρατήρηση είναι πως σε διάφορες πολιτικές δυνάμεις αλλά και μεμονωμένους αγωνιστές της αριστεράς, λείπει η θεωρητική πυξίδα για την αντιμετώπιση της σημερινής κατάστασης. Λείπει δηλαδή η στήριξη στην μαρξιστικολενινιστική θεωρία για τις καπιταλιστικές κρίσεις η οποία στο όνομα του «μεταμοντέρνου» αλλά και της «ενασχόλησης με το καινούργιο», της «πάλης ενάντια στο δογματισμό» κ.α πετιέται «στα αζήτητα»! Και όμως ιστορικά έχει επιβεβαιωθεί όλα αυτά τα χρόνια τόσο μέσα από τις συνηθισμένες κυκλικές κρίσεις του συστήματος όσο και με τις γενικές. Στο παρόν άρθρο θα φέρουμε στην επιφάνεια, μέσα από τα έργα των Μαρξ-Ενγκελς-Λένιν και Στάλιν, μια σειρά ζητήματα που αφορούν τις καπιταλιστικές κρίσεις, πιστεύοντας ότι αποτελούν αθάνατη θεωρητική κληρονομιά για τους αγωνιστές του σήμερα.

1. Το πρώτο μεγάλο ζήτημα αφορά τις αιτίες των καπιταλιστικών κρίσεων. Σήμερα γίνεται συνειδητή προσπάθεια αυτές να αποκρυφτούν, να εμφανιστούν π.χ ως αιτία της κρίσης τα ελλείμματα και το δημόσιο χρέος. Όμως η κρίση είναι γέννημα-θρέμμα του καπιταλιστικού συστήματος. Είναι αποτέλεσμα της βασικής αντίθεσης, αυτής μεταξύ της κοινωνικής παραγωγής και της καπιταλιστικής ιδιοποίησης. Εδώ να σημειώσουμε ορισμένα γενικότερα ζητήματα: Η κοινωνική παραγωγή δεν είναι παρά το μέσο για να αυξάνει η αξία του κεφαλαίου. Το κεφάλαιο προσπαθεί να επεκτείνει απεριόριστα την παραγωγή για ν’ αυξήσει όσο το δυνατόν περισσότερο την υπεραξία, όπως και την αξία του κεφαλαίου (συσσώρευση). Εκείνο που σπρώχνει τους καπιταλιστές να επεκτείνουν την παραγωγή τους και να ανυψώσουν την παραγωγικότητα της εργασίας πάνω στη βάση μιας ανύψωσης της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου είναι η πτώση του μέσου ποσοστού του κέρδους, που η ίδια είναι αποτέλεσμα της αύξησης της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου.
Όσο πιο χαμηλό είναι το μέσο ποσοστό κέρδους τόσο περισσότερο πρέπει να παράγει ο καπιταλιστής για να πάρει ένα μεγαλύτερο όγκο κέρδους. Αλλά η ανύψωση της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου καταλήγει με τη σειρά της σε μια μεγαλύτερη στη συνέχεια πτώση του ποσοστού κέρδους κτλ. Ο σκοπός όμως αυτός, που βάζει για τον εαυτό του ο καπιταλισμός, η αύξηση δηλαδή της αξίας του κεφαλαίου, είναι πολύ περιορισμένος σχετικά με τα μέσα που πρέπει να εφαρμόσει, πολύ στενός για να επιτρέψει την απεριόριστη επέκταση της κοινωνικής παραγωγής. Δηλαδή με απλά λόγια, οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής είναι πολύ στενές για την κοινωνική παραγωγή. Η σύγκρουση αυτή ανάμεσα στις κοινωνικές παραγωγικές δυνάμεις και τον περιορισμένο σκοπό του κεφαλαίου, εκφράζεται με τις κρίσεις υπερπαραγωγής. Πρόκειται μόνο για σχετική υπερπαραγωγή, δηλαδή δεν εκφράζει αυτό που θα μπορούσε η κοινωνία να καταναλώσει γενικά, αλλά αυτό που μπορεί να καταναλώσει στο καπιταλιστικό καθεστώς, δηλαδή η καταναλωτική δύναμη των λαϊκών στρωμάτων δεν καθορίζεται από τις ανάγκες της αλλά από την αγοραστική της δύναμη. Η αναρχία της παραγωγής και η εξαθλίωση (απόλυτη και σχετική) εξαθλίωση της εργατικής τάξης απορρέουν από την παραπάνω αντίθεση.

– Ήδη στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, συναντάμε ένα οξυδερκή χαρακτηρισμό της σημασίας των κρίσεων στην καπιταλιστική οικονομία.
«Οι αστικές σχέσεις παραγωγής και κυκλοφορίας, οι αστικές σχέσεις ιδιοκτησίας, η σύγχρονη αστική κοινωνία, μια κοινωνία που έχει οδηγήσει στην ως δια μαγείας ανάδυση τόσο γιγαντιαίων μέσων παραγωγής και ανταλλαγής, μοιάζει με το μάγο που δεν είναι πλέον σε θέση να ελέγξει τις δυνάμεις του κάτω κόσμου που έχει προσκαλέσει με τα ξόρκια του. Επί πολλές δεκαετίες, η ιστορία της βιομηχανίας και του εμπορίου δεν είναι τίποτα άλλο από την εξέγερση των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων κατά των σύγχρονων συνθηκών παραγωγής, κατά των σύγχρονων σχέσεων ιδιοκτησίας που αποτελούν τις συνθήκες ύπαρξης της αστικής τάξης και της κυριαρχίας της. Αρκεί να αναφέρουμε τις εμπορικές κρίσεις που με τις περιοδικές τους επανόδους, ναρκοθετούν, ολοένα και πιο απειλητικά, την ύπαρξη ολόκληρης της αστικής κοινωνίας. Κατά τις κρίσεις αυτές, καταστρέφεται ένα μεγάλο μέρος όχι μόνο των παραχθέντων προϊόντων, αλλά επίσης και των παραγωγικών δυνάμεων που δημιουργήθηκαν σε προηγούμενες εποχές. Κατά τις κρίσεις αυτές εκδηλώνεται μια κοινωνική επιδημία, που σε οποιαδήποτε προγενέστερη εποχή θα φαινόταν ως παραλογισμός – η επιδημία της υπερπαραγωγής εμπορευμάτων. Η κοινωνία διαπιστώνει ξαφνικά ότι βρίσκεται σε μια κατάσταση στιγμιαίας βαρβαρότητας. Βιομηχανία και εμπόριο φαίνονται να έχουν καταστραφεί – και γιατί; Γιατί υπάρχει υπερβολικά πολύς πολιτισμός, υπερβολικά πολλά μέσα διαβίωσης, υπερβολικά πολλή βιομηχανία, υπερβολικά πολύ εμπόριο. Οι παραγωγικές δυνάμεις που βρίσκονται στη διάθεση της κοινωνίας δεν κατατείνουν πλέον στην περαιτέρω ανάπτυξη των συνθηκών της αστικής ιδιοκτησίας… Οι αστικές σχέσεις έχουν γίνει πολύ στενές για να μπορούν να συμπεριλάβουν τον πλούτο που δημιούργησαν».

– «Προκύπτει ότι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής τείνει στην απόλυτη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, ανεξάρτητα από την αξία και την υπεραξία που περικλείει, ανεξάρτητα επίσης από τις κοινωνικές συνθήκες όπου συντελείται η καπιταλιστική παραγωγή… Τα μέσα παραγωγής που υπάρχουν σαν κεφάλαιο πρέπει να λειτουργήσουν αλλιώς παύουν να είναι κεφάλαιο. Με την ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγωγής η κλίμακα της παραγωγής καθορίζεται όλο και λιγότερο από την άμεση ζήτησης προϊόντων και όλο και περισσότερο από την σπουδαιότητα του κεφαλαίου που διαθέτει ο καπιταλιστής» (ΜΑΡΞ, ΚΕΦΑΛΑΙΟ τόμο 3ος)

– Να πως περιγράφει γλαφυρά ο Ενγκελς το ξέσπασμα της πρώτης γενικής κρίσης του 1825, που δεν διαφέρει και πολύ από τα όσα σήμερα βλέπουμε: «…Η κυκλοφορία των εμπορευμάτων σταματάει, οι αγορές έχουν παραγεμίσει, τα προϊόντα βρίσκονται εκεί, μαζικά και απούλητα, τα μετρητά είναι άδηλα, οι πιστώσεις εξαφανίζονται, τα εργοστάσια κλείνουν, οι εργαζόμενες μάζες στερούνται μέσων για την ύπαρξή τους, επειδή παρήγαγαν περισσότερα απ’ ότι έπρεπε, η μια χρεοκοπία ακολουθεί την άλλη και ο ένας πλειστηριασμός τον άλλο…» (Αντι – Ντυριγκ).

– «Η βάση της κρίσης βρίσκεται στην αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα στον κοινωνικό χαρακτήρα της παραγωγής και την κεφαλαιοκρατική μορφή ιδιοποίησης των αποτελεσμάτων της παραγωγής. Έκφραση αυτής της βασικής αντίθεσης του καπιταλισμού είναι η αντίθεση ανάμεσα στην κολοσσιαία αύξηση των παραγωγικών δυνατοτήτων του καπιταλισμού, αύξηση που αποβλέπει στον αποκόμιση του μέγιστου κεφαλαιοκρατικού κέρδους, και στο σχετικό περιορισμό της αγοραστικής ικανότητας των μαζών των εκατομμυρίων εργαζομένων, που το βιοτικό επίπεδο τους οι κεφαλαιοκράτες προσπαθούν πάντοτε να το κρατάνε μέσα στα πλαίσια των ελαχίστων ορίων» (ΣΤΑΛΙΝ Απαντα, 12ος τόμος).

«Η βαθειά αιτία των οικονομικών κρίσεων υπερπαραγωγής, βρίσκεται στο ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα» (ΣΤΑΛΙΝ , Ζητήματα Λενινισμού)

2. Επειδή γίνεται αρκετός λόγος μόνο για τη μορφή (π.χ χρηματοπιστωτική κρίση) και όχι για τη βάση που έχει η κρίση να σημειώσουμε ορισμένα ζητήματα: Η κρίση ξεσπά ακριβώς τη στιγμή που οι «δουλειές» για τους καπιταλιστές πηγαίνουν πολύ καλά και τα κέρδη τους βρίσκονται στα ύψη. Η υπερπαραγωγή φαίνεται να αποκαλύπτεται ξαφνικά. Στην πραγματικότητα όμως υπάρχει σε «λανθάνουσα κατάσταση» πριν το ξέσπασμα της κρίσης. Οι τράπεζες και το εμπόριο συντελούν σ’αυτή την κατάσταση. Για παράδειγμα οι τράπεζες συγκεντρώνουν κολοσσιαίες ποσότητες κεφαλαίου-χρήματος που το βάζουν στη διάθεση με τη μορφή δανείων π.χ στους βιομήχανους, ενώ και οι τράπεζες είναι «κομμάτια» καπιταλιστικών ομίλων. Μ’ όλο που οι ρίζες της κρίσης βρίσκονται στην παραγωγή, συχνά, η κρίση ξεσπά στην αρχή στον τομέα της πίστης και του εμπορίου και στη συνέχεια στο τομέα της παραγωγής (της «πραγματικής οικονομίας» που λένε ορισμένοι). Ιστορικά έχει αποδειχθεί ότι η κρίση στις εξωτερικές της μορφές ξετυλίγεται με κατεύθυνση διαφορετική ή και αντίθετη από την πραγματική σειρά των αιτιών και των αποτελεσμάτων της. Στην αρχή δηλαδή η κρίση ξεσπά στον τομέα της πίστης και του εμπορίου και μετά αγκαλιάζει την παραγωγή. Και αυτό γίνεται γιατί η διαδικασία της καπιταλιστικής αναπαραγωγής περιλαμβάνει την παραγωγή και την κυκλοφορία. Η παραγωγική σύνδεση ανάμεσα στις επιχειρήσεις και η σύνδεση ανάμεσα στην παραγωγή και την κατανάλωση πραγματοποιούνται με την κυκλοφορία.

– «Η τράπεζα και η πίστη γίνονται το ισχυρότερο μέσο για την επέκταση της καπιταλιστικής παραγωγής πέραν από τα ίδια της τα όρια και ένας από τους ενεργότερους φορείς των κρίσεων και της κερδοσκοπίας» (ΜΑΡΞ, ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ος τόμος)

3. Οι καπιταλιστικές κρίσεις είναι αναπόφευκτες στα πλαίσια του καπιταλισμού γιατί οι προαναφερόμενες αντιθέσεις βρίσκονται στα «σπλάχνα» του. Οι κρίσεις έχουν μεγάλη σημασία για ολόκληρη της πορεία της κεφαλαιοκρατικής ανάπτυξης. Τον καιρό που υπάρχει κρίση είναι ολοφάνερη η αδυναμία του καπιταλισμού να αντιμετωπίσει τις δυνάμεις που γεννά ίδιος. Η κρίση φανερώνει τη ληστρική φύση του καπιταλισμού που αφήνει μεγάλο μέρος του κοινωνικά παραγόμενου πλούτου να καταστραφεί, ενώ μένουν ανικανοποίητες βασικές ανάγκες των πλατειών λαϊκών μαζών. Η κρίση οξύνει τις ταξικές αντιθέσεις και ταυτόχρονα τις αποκαλύπτει, δείχνοντας παράλληλα την ανάγκη επαναστατικής ανατροπής του.

– «Το πραγματικό όριο της καπιταλιστικής παραγωγής είναι το ίδιο το κεφάλαιο, το γεγονός ότι το κεφάλαιο, με την αξιοποίηση του παρουσιάζεται σαν η αρχή και το τέλος σαν η αιτία και ο σκοπός της παραγωγής, ότι η παραγωγή είναι παραγωγή για το κεφάλαιο, ενώ τα μέσα παραγωγής είναι όλο και περισσότερο μέσα συνεχούς επέκτασης του ζωτικού προτσές της κοινωνίας των παραγωγών (ΜΑΡΞ ΚΕΦΑΛΑΙΟ τόμος 3)

– «Πρέπει να βλέπουμε στις κρίσεις την πραγματική συγκέντρωση και το βίαιο συμψηφισμό όλων των αντιθέσεων της αστικής οικονομίας» (ΜΑΡΞ ΘΕΩΡΙΑ ΥΠΕΡΑΞΙΑΣ 2)

– «Στις κρίσεις, ξεσπάει με βίαιο τρόπο η αντίφαση ανάμεσα στην κοινωνική παραγωγή και την καπιταλιστική ιδιοποίηση. Η κυκλοφορία των εμπορευμάτων σταματάει για την ώρα. Τα μέσα κυκλοφορίας, το χρήμα, γίνεται εμπόδιο για την κυκλοφορία. Όλοι οι νόμοι της παραγωγής και της κυκλοφορίας εμπορευμάτων αναποδογυρίζονται. Η οικονομική σύγκρουση έχει φτάσει στο αποκορύφωμα της. Ο τρόπος παραγωγής επαναστατεί ενάντια στον τρόπο ανταλλαγής, οι παραγωγικές δυνάμεις επαναστατούν ενάντια στον τρόπο παραγωγής, τον οποίο ξεπέρασαν» (ΕΝΓΚΕΛΣ Αντι-Ντυριγκ)

– «Οι κρίσεις δεν είναι παρά στιγμιαίες και βίαιες λύσεις των αντιθέσεων που υπάρχουν, βίαιες εκρήξεις που αποκαθιστούν για μια στιγμή τη διαταραγμένη ισορροπία» (ΜΑΡΞ, ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ος τόμος )

– « Στις κρίσεις ξεσπά μια κοινωνική επιδημία που σε κάθε άλλη προηγούμενη εποχή θα φαινότανε σαν παραλογισμός, η επιδημία της υπερπαραγωγής. Η κοινωνία ξαφνικά βρίσκεται ριγμένη πίσω σε κατάσταση στιγμιαίας βαρβαρότητας. Θαλεγε κανένας ότι ένας λιμός, ένας γενικός πόλεμος ερήμωσης της έκοψε όλα τα μέσα ύπαρξης.» (ΜΑΡΞ-ΕΝΓΚΕΛΣ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ)

4. Κατά την περίοδο της κρίσης και με στόχο το «ξεπέρασμά της» έχουμε καταστροφή μέρους των παραγωγικών δυνάμεων. Αυτό αφορά τη βασική παραγωγική δύναμη της κοινωνίας τον άνθρωπο καταρχήν. Με την ανεργία, την υποαπασχόληση, την φτώχεια, την πείνα, τις αρρώστιες. Έχουμε επίσης άμεση καταστροφή μέρους του κεφαλαίου (εμπορεύματα, μέσα παραγωγής κ.α), έχουμε πτωχεύσεις επιχειρήσεων και πέρασμα τους στα χέρια πιο ισχυρών καπιταλιστών. Επίσης έχουμε προσπάθεια για εξεύρεση νέων αγορών και μεγαλύτερη εκμετάλλευση των ήδη υπαρχόντων (π.χ η πολιτική παραπέρα ιδιωτικοποιήσεων π.χ ενέργειας, συμβάλλει σ’αυτό). Η νέα άνοδος που ακολουθεί την κρίση γίνεται πλέον στη βάση ενός πιο συγκεντροποιημένου κεφαλαίου που έχει μάλιστα πιο υψηλή οργανική σύνθεση από πριν. Αυτό έχει ως συνέπεια μετά την κρίση οι παραγωγικές δυνάμεις να είναι ισχυρότερες από ότι πριν και άρα η κοινωνική παραγωγή μπορεί να αναπτυχθεί πολύ πιο γρήγορα από ότι πριν την κρίση. Αυτό με τη σειρά του σημαίνει πως η βασική αντίθεση του καπιταλισμού έπειτα από κάθε κρίση γίνεται βαθύτερη και οξύτερη. Μια πιο δυνατή και πιο καταστρεπτική κρίση θα επακολουθήσει.

– «…Πως ξεπερνά η αστική τάξη τις κρίσεις; Από το ένα μέρος καταστρέφοντας αναγκαστικά μάζες από παραγωγικές δυνάμεις. Από το άλλο, καταχτώντας καινούργιες αγορές και εκμεταλλευόμενη πιο βαθιά τις παλιές. Πως λοιπόν; Προετοιμάζοντας πιο τεράστιες κρίσεις και ελαττώνοντας τα μέσα για να προλαβαίνει τις κρίσεις…» (ΜΑΡΞ-ΕΝΓΚΕΛΣ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΥ ΚΟΜΜΑΤΟΣ).

– «Η κρίση αποτελεί πάντοτε την αφετηρία μεγάλων επιχειρήσεων και σε συνέχεια, αν θεωρήσουμε ολόκληρη την κοινωνία, περισσότερο ή λιγότερο μια νέα υλική βάση για τον προσεχή κύκλο περιστροφών «(ΜΑΡΞ, ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο τόμος)

5. Κάθε προσπάθεια να εξηγηθεί η κρίση όχι ως απόρροια της βασικής αντίθεσης του καπιταλισμού σημαίνει ουσιαστικά την άρνηση παραδοχής αυτής της αντίθεσης γεγονός που οδηγεί άμεσα ή έμμεσα στην άρνηση της αναγκαιότητας της προλεταριακής επανάστασης. Η μεγάλη σημασία της μαρξιστικής- λενινιστικής θεωρίας για τις κρίσεις συνίσταται στο γεγονός ότι αποδεικνύει ότι αυτές απορρέουν από την ίδια τη φύση του καπιταλισμού και συνεπώς μπορούν να καταργηθούν οριστικά μαζί με την επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού και την εγκαθίδρυση της σοσιαλιστικής κοινωνίας. Στις κρίσεις αποκαλύπτονται ανάγλυφα κάθε φορά πιο δυνατά όλες οι αντιθέσεις του καπιταλισμού, καθώς και η ουσιαστική του ανικανότητα να διευθύνει την κοινωνική παραγωγή. Οι κρίσεις βάζουν κάθε φορά σ’ όλη του την έκταση το ζήτημα της ανάγκης της κατάργησης του καπιταλισμού και την ανάγκη της προλεταριακής επανάστασης! Αυτή καταργεί την εξουσία του κεφαλαίου πάνω στις παραγωγικές δυνάμεις και έτσι αίρει την αντίθεση μεταξύ του κοινωνικού χαρακτήρα της παραγωγής και την καπιταλιστική ιδιοποίηση και έτσι εξαφανίζει την ίδια την αιτία των κρίσεων. Οι παραγωγικές δυνάμεις στο σοσιαλισμό χρησιμεύουν στην ικανοποίηση των αδιάκοπα αυξανόμενων λαϊκών αναγκών, χωρίς τους περιορισμούς και τα όρια που βάζει το κεφάλαιο στον καπιταλισμό.

– «Μια ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων που θα ελάττωνε τον απόλυτο αριθμό των εργατών, δηλαδή θα έδινε πραγματικά σ’ όλο το έθνος τη δυνατότητα να πραγματοποιεί την ολική παραγωγή του σε μικρότερο χρονικό διάστημα, θα προκαλούσε μιαν επανάσταση, γιατί θα καταδίκαζε την πλειοψηφία του πληθυσμού σε ανεργία. Αυτή η σύγκρουση εκδηλώνεται μερικά σε περιοδικές κρίσης (ΜΑΡΞ, ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ος τόμος).

– «Με αυτήν την γενική ευημερία, στην οποία οι παραγωγικές δυνάμεις της αστικής κοινωνίας αναπτύσσονται τόσο πλούσια όσο είναι γενικά δυνατό μέσα στο πλαίσιο των αστικών σχέσεων, δεν μπορεί να γίνει λόγος για καμιά επανάσταση. Μια τέτοια επανάσταση είναι δυνατή μόνο στις περιόδους στις οποίες αυτοί οι δύο παράγοντες, οι σύγχρονες παραγωγικές δυνάμεις και οι αστικές μορφές παραγωγής έρχονται σε αντίφαση μεταξύ τους…Μια νέα επανάσταση είναι δυνατή μόνο ως συνέπεια μιας νέας κρίσης. Είναι ωστόσο τόσο σίγουρη όσο και αυτή η κρίση (ΕΝΓΚΕΛΣ- Ανασκόπηση).

– « Η στρατιά του προλεταριάτου δυναμώνει σ’ όλες τις χώρες. Η συνείδηση του, η συνοχή του και η αποφασιστικότητα του μεγαλώνουν με καταπληκτική ταχύτητα. Και ο καπιταλισμός φροντίζει με επιτυχία να κάνει πιο συχνές τις κρίσεις, που θα χρησιμοποιήσει η στρατιά αυτή για να καταργήσει τον καπιταλισμό» (ΑΠΑΝΤΑ ΛΕΝΙΝ 12ος τόμος)

– «Η κρίση δείχνει πως οι εργάτες δεν μπορούν να περιοριστούν στην πάλη για να πετύχει αυτές ή εκείνες τις απομονωμένες παραχωρήσεις από τους καπιταλιστές…η πτώχευση έρχεται και οι καπιταλιστές όχι μόνο παίρνουν πίσω όλες τις παραχωρήσεις που έκαναν, αλλά και επωφελούνται από τη αδυναμία των εργατών για να κατεβάσουν ακόμα πιο πολύ τα μεροκάματα. Και θα είναι μοιραία έτσι, ως τη μέρα που οι στρατιές του σοσιαλιστικού προλεταριάτου θ’ ανατρέψουν την κυριαρχία του κεφαλαίου και της ατομικής ιδιοκτησίας» (ΑΠΑΝΤΑ ΛΕΝΙΝ 15ος)

ΕΥΓΕΝΙΑ ΚΑΒΑΛΛΑΡΗ/ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ , ΒΕΡΟΙΑ

Πηγή: erodotos