Για τον Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα)

Με αφορμή την μαύρη επέτειο από τον θάνατο του πρωτοκαπετάνιου του ΕΛΑΣ πριν από 70 χρόνια, τέτοιες μέρες πάνω-κάτω (15/6/1945), αναδημοσιεύουμε εδώ δύο κεφάλαια από το βιβλίο του Πέτρου Ρούσου,  Η Μεγάλη Πενταετία 1941–1945, μαζί με κάποια κομμάτια από την εισαγωγή του φίλου με το ψευδώνυμο "Μη Απολιθωμένος (ακόμα!) από τις ακτές της Ανατολικής Βαλτικής" που είχε την καλωσύνη να τα ανεβάσει προ ημερών στο ιστολόγιο Lenin reloaded.
_______
[...]

Επειδή λόγω της συγκεκριμένης επετείου περιμένω να γραφούν πολλά και διάφορα, σου στέλνω προς ανάρτηση τα δύο σχετικά κεφάλαια («ΑΡΗΣ ΒΕΛΟΥΧΙΩΤΗΣ» και «ΟΙ ΜΑΥΡΟΣΚΟΥΦΗΔΕΣ») από το βιβλίο αυτό (πρβλ. Πέτρου Ρούσου, Η Μεγάλη Πενταετία 1941–1945. Η Εθνική Αντίσταση και ο ρόλος του ΚΚΕ, Τόμος Πρώτος, Βιβλίο Β΄: Η Άνοδος (1942), Αθήνα 1976, σσ. 237–246). Άσχετα με τις οποιεσδήποτε αντιρρήσεις κι ενστάσεις που μπορεί κανείς να προβάλει ή να εγείρει αναφορικά με τις απόψεις του Π. Ρούσου για τον Άρη, είμαι της γνώμης ότι αυτές οι απόψεις πρέπει να διαβαστούν προσεκτικά και να αποτιμηθούν ανάλογα για μια σειρά από σοβαρούς λόγους εκτός από το γεγονός ότι σήμερα «Η Μεγάλη Πενταετία» και εξαντλημένο βιβλίο είναι και μη προσβάσιμη παραμένει στο διαδίκτυο. Ένας λόγος είναι ότι ο Π. Ρούσος είναι ένας από τους λίγους που έγραψαν για τον Άρη έχοντάς τον γνωρίσει καλά πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ένας άλλος λόγος είναι ότι ο Π. Ρούσος φέρνοντας προσωπικά μεγάλο μερίδιο της ευθύνης για την υπογραφή του «Συμβολαίου του Λιβάνου» είναι υποχρεωμένος να πάρει θέση και για τον Άρη συνεκτιμώντας αυτοκριτικά ―το πώς και πόσο είναι άλλο ζήτημα― αυτήν του την ευθύνη απέναντι στις κριτικές τοποθετήσεις του Άρη σχετικά με την στρατηγική και τακτική του ΚΚΕ κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ένας τελευταίος λόγος είναι η προσπάθεια του Π. Ρούσου που ως μαρξιστής ιστορικός δεν υπήρξε διόλου ευκαταφρόνητος, το αντίθετο μάλιστα, να καταλήξει μ’ ένα σχετικά βραχύ κείμενο σε μιαν εξισορροπημένη ανάλυση κι εκτίμηση της προσωπικότητας και του έργου του Άρη, πράγμα που κατά την ταπεινή μου γνώμη το πετυχαίνει σε ικανοποιητικό βαθμό. Προτού κλείσω το εισαγωγικό αυτό σημείωμα, ας μου επιτραπεί να προσθέσω και μιαν προσωπική μου ανάμνηση, αφού τον Π. Ρούσο τον είχα γνωρίσει κι είχαμε συνεργαστεί μαζί στο Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Είχε τότε κυκλοφορήσει ο πρώτος τόμος της «Μεγάλης Πενταετίας» και τον ρώτησα ―τι ενδιαφέροντα έχει κανείς άμα είναι νέος!― πώς και γιατί ο Άρης «εξετράπη» ως δημοσιογράφος στην υπόθεση του υπουργού Νικόλαου Αβραάμ με αποτέλεσμα να κλείσει ο «Ριζοσπάστης» και μετά ν’ αλλάξει τίτλο. Θυμάμαι την θυμόσοφη απάντηση του Π. Ρούσου: «Ε, είχε κι ο Άρης τις ευθύνες του, αλλά να μην ξεχνάμε πως ήταν και το γενικότερο κλίμα της εποχής που ευνοούσε μιαν τέτοιου τύπου δημοσιογραφική προσέγγιση…». Επισημαίνω πως αριθμοί σελίδων μεταξύ καθέτων γραμμών παραπέμπουν στο πρωτότυπο, οφθαλμοφανή λάθη στοιχειοθεσίας του οποίου έχουν σιωπηρά διορθωθεί. 
____________
|σελ. 237|ΑΡΗΣ ΒΕΛΟΥΧΙΩΤΗΣ

Μια από τις εξέχουσες προσωπικότητες που ανέδειξε η Ελληνική Εθνική Αντίσταση στάθηκε ο Άρης Βελουχιώτης. Στην ιστοριογραφία δόθηκαν ως τώρα, γύρω στο όνομά του, οι πιο ακραίες αντιφατικές κρίσεις. Από τους πιο ανεπιφύλαχτους διθύραμβους, μέχρι τους πιο υβριστικούς χαρακτηρισμούς. Το φαινόμενο δεν εξηγείται μόνο με την ταξική, πολιτική ή και απλώς προσωπική τοποθέτηση των ιστοριογράφων ή κριτικών. Περισσότερο από άλλους της Αντίστασης, ο Άρης υπήρξε ίσως μια προσωπικότητα αντιφατική και δραματική. Το τραγικό τέλος του, αποτέλεσμα της ξεκομμένης από το εαμικό κίνημα περιπλάνησής του στα βουνά, ύστερ’ από την εκδήλωση της αντίθεσής του με τη συμφωνία της Βάρκιζας, τροφοδότησε μαζί με το ηρωικό-μαρτυρικό στοιχείο και συναισθηματισμούς, αλλά και μύθους και συγχύσεις γύρω στον Άρη Βελουχιώτη.

Έχουμε χρέος και οι παλιότεροι συναγωνιστές του, που τον εγνώρισαμε σε καιρούς ανύποπτους, «ειρηνικούς», αλλά και στον πόλεμο, να δώσουμε μιαν όσο μπορετό αντικειμενική μαρτυρία για τον άνθρωπο που με τη δράση του κατέλαβε τη θέση του «πρώτου καπετάνιου του ΕΛΑΣ». Να τον κρίνουμε δηλαδή με τα ανθρώπινα μέτρα.

Λίγα χαρακτηριστικά του Θανάση Κλάρα προμηνούσαν πως στον επαναστατημένο γεωπόνο που δεν καλοέγινε γεωπόνος και τον δημοσιογράφο που δεν πολυκρατήθηκε δημοσιογράφος, κρυβόταν άνθρωπος που θα ξεχώριζε στον ανταρτοπόλεμο. Γεννήθηκε στις 27 Αυγούστου 1905 σε σχετικά ευκατάστατη οικογένεια δικηγόρου της Λαμίας, που έγινε βενιζελική. Από τη μάνα του συγγένευε με σόγια του Σουλίου (Ζέρβηδες και άλλα). Η οικογένειά του διατηρούσε, όπως οι περισσότερες ελληνικές οικογένειες, τις μαχητικές παραδόσεις παλιών εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων. Βέβαια η σύγχρονη αστική εξέλιξη και η νεότερη πάλη των τάξεων, έφερνε τους διαφορισμούς της στην κοινωνική θέση και στη συνείδηση των ανθρώπων, ακόμα και της τόσο αργοεξέλιχτης ελληνικής επαρχίας. Ο Θανάσης τέλειωσε τη μέση γεωπονική σχολή της Λάρισας. Μα όπως και ο αδελφός του Μπάμπης, φοιτητής στην Αθήνα, ρίχτηκε στο επαναστατικό καζάνι της πρωτεύουσας. Οι αδελφοί Κλαραίοι έγιναν δημοσιογράφοι, του «Ριζοσπάστη» ο πρώτος, της «Νεολαίας» αργότερα ο δεύτερος. Πιο δραστήριος, αδρός και θυμόσοφος ο |σελ. 238| Θανάσης, πιο στοχαστικός, αβρός και φιλόσοφος ο Μπάμπης. Γνωριστήκαμε κατά την περίοδο του Τριάντα.

Ο Θανάσης μαχητικός καθώς ήταν, είχε κιόλας ένα γνωστό επαναστατικό παρελθόν: φαντάρος είχε σταλεί επί διχτατορίας Παγκάλου νομίζω, στον πειθαρχικό ουλαμό του Καλπακιού. Κατόπι έπαιρνε μέρος σε συγκεντρώσεις, ιδιαίτερα στις φρουρές εργατικών διαδηλώσεων. Έκαμε και διευθυντής του «Σοσιαλιστικού Βιβλιοπωλείου». Ακολούθησαν φυλακίσεις του κατά καιρούς στου Συγγρού, στην Αίγινα, εξορία στον Άη Στράτη.

Η φωτογραφία προέρχεται από το πρωτοσέλιδο

του «Νέου Ριζοσπάστη» της Πέμπτης 10 Σεπτεμβρίου

 1931· ως «Νέος Ριζοσπάστης» εκδιδόταν ο

«Ριζοσπάστης» από την Τρίτη 1 Σεπτεμβρίου 1931

μέχρι και το Σάββατο 10 Μαρτίου 1934. Το δημοσίευμα

στο οποίο υπάρχει η εν λόγω φωτογραφία, φέρει τον τίτλο:

«Ο συντάχτης μας σ. Κλάρας απελύθη — Η υπόθεση για

 παραποίηση ήταν σκευωρία ―

Με τη βία “διαψεύδουν„ τα αδιάψευστα».

Λίγο αξέταχτος στην πολεμική του. Ήταν, νομίζω, συντάχτης του «Ριζοσπάστη», όταν η εφημερίδα έδωσε υπερβολική έμφαση στην καμπάνια που έκανε κατά της… ανηθικότητας του βενιζελικού υπουργού δικαιοσύνης Αβραάμ (υπόθεση ομοσεξουαλισμού). Ένα θέμα ασύμφορο, που ενώ δεν πρόσθετε και πολλά στα όσα ήταν γνωστά για την ανηθικότητα της υψηλής αστικής κοινωνίας, μας στοίχισε το κλείσιμο της εφημερίδας του κόμματος και την απαγόρευση του τίτλου του «Ριζοσπάστη» το 1931 (τον επαναφέραμε «με το σπαθί» του εργατικού κινήματος το 1934). Χώρια τις βαριές καταδίκες των συνταχτών του, Μαρμαρέλη και άλλων.

Σε μια κατοπινότερη δύσκολη περίοδο, τον καιρό του στρατιωτικού κινήματος του Ε. Βενιζέλου της 1 Μαρτίου 1935, όταν η χώρα διχάστηκε για λίγο σε ζώνη «κυβερνητική»-αντιβενιζελική και ζώνη των κινηματιών βενιζελικών, στάλθηκα από την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ να περιοδεύσω και να βοηθήσω τις μακεδονικοθρακικές οργανώσεις του ΚΚΕ. Πέρασα βέβαια ανάμεσα από τις γραμμές που διεξάγονταν ακόμα πολεμικές κινήσεις και επιχειρήσεις. Ο στρατηγός-«Κεραυνός» Γ. Κονδύλης διεύθυνε τις επιχειρήσεις για την καταστολή του κινήματος που έδειξε κιόλας την αποτυχία του από την πρώτη βδομάδα. Με δυσκολία κατάφερα να περάσω από το αντιβενιζελικό κράτος στο βενιζελικό. Πάντως ο παράνομος μηχανισμός του κόμματος λειτούργησε. Περνώντας από τη Θεσσαλονίκη, Σέρρες, Δράμα, Καβάλα έφθασα μέχρι το ακραίο σημείο της αποστολής μου, την Ξάνθη, όπου γραμματέας της Αχτιδικής Επιτροπής ήταν ο Θανάσης Κλάρας. Η εντύπωσή μου δεν ήταν και πολύ ενθαρρυντική. Ο Θανάσης ήταν εκεί τα πάντα: γραμματέας, αχτιδική και σύνδεσμος. Ουσιαστικά δεν είχαμε οργάνωση. Φυσικά και όλη η ταχτική μας σε κείνο το κίνημα δεν ήταν από τις πιο εύκολες και πετυχημένες (―Κάτω το στρατιωτικοφασιστικό πραξικόπημα! ―Κάτω τα κυβερνητικά φασιστικά σχέδια παλινόρθωσης της μοναρχίας!).

Τέλος κάναμε ένα διάστημα με το Θανάση ―μαζί με τον Α. Γκρόζο, Ηλ. Καρρά, Γ. Ζέβγο και άλλους― στις φυλακές της Αίγινας, τον καιρό της μεταξικής διχτατορίας το 1938. Κατόπι εγώ μεταφέρθηκα αλλού. Ήταν η περίοδος που ορισμένοι κατάδικοι ―ανώτερα στελέχη του ΚΚΕ― μεταφέρονταν στις φυλακές της Κέρκυρας για μεγαλύτερη ηθική πίεση πάνω στο κίνημα. Η διχτατορία κατόρθωσε να αποσπάσει δήλωση από τον Τυρίμο και άλλα ανώτερα στελέχη. Το 1939 έγινε |σελ. 239| γνωστή και «δήλωση μετανοίας» του Θ. Κλάρα που μεταφέρθηκε στην Κέρκυρα. Κι όμως από την Κέρκυρα πέρασαν και στάθηκαν παλικαρίσια και γνωστά στελέχη όπως ο Μ. Παπαρήγας, ο Γ. Ζέβγος, ο Ηλ. Καρράς, μα κι άλλα λιγότερο γνωστά στελέχη. [Μια παρατήρηση του 1975: Δεν προσθέτει τίποτα στις αρετές του Άρη ο μύθος που γράφτηκε τελευταία ότι τάχα «ίσως» ο Άρης να ενήργησε κατ’ εντολήν του Ζαχαριάδη· γιατί δεν κάθισε ούτε είκοσι μέρες στην Κέρκυρα και δεν μπορούσε να έχει συνεννοηθεί. Ούτε ποτέ μάς έκρυψε την πράξη του, όταν ανταμώσαμε το 1941].

Το κόμμα πάντως και οι αγωνιστές του διέκριναν πάντα, και τότε και αργότερα, τα χαρίσματα του Θανάση. Ήταν γενικά άνθρωπος έξυπνος, λαϊκός, αν και έφτανε κάποτε τα όρια του κυνισμού. Και πανούργος, πράμα όχι άχρηστο ως ένα σημείο στον πόλεμο και στην ταξική πάλη. Έκανε ευχάριστη παρέα.

Ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας έμελλε να αποκαλύψει πλευρές του χαρακτήρα που δεν τις υποπτεύεσαι στην καθημερινή «ρουτίνα» της ζωής, ακόμα και του επαναστάτη. Άσχετα από την προτεραιότητα που έχει η πολιτική στη ζωή, ο πόλεμος θέλει πριν απ’ όλα πολεμιστές· κι ο Άρης ήταν πολεμιστής. Είχε υπηρετήσει λοχίας του πυροβολικού στον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Από την πρώτη στιγμή της χιτλεροφασιστικής εισβολής και της νέας φάσης της Εθνικής Αντίστασης το 1941 ο Θανάσης Κλάρας εντάχθηκε στον αγώνα. Η ανασυγκροτημένη καθοδήγηση του ΚΚΕ σωστά ενέργησε που τον απέσπασε πρώτον, αν θυμάμαι καλά, από τη σύνδεση με τον Πανόραμα της οργάνωσης της Αθήνας της «Προσωρινής Διοίκησης του ΚΚΕ», αυτής που είχε παρασύρει μερικούς τίμιους αγωνιστές στη βάση. Το ΚΚΕ, τώρα, τον αποκατέστησε στα κομματικά του δικαιώματα «κατ’ εξαίρεση», λόγω της προθυμίας στον αγώνα και της γενικής συμβολής του σ’ αυτόν, ώσπου ν’ αποφασίσει και για τις άλλες παρόμοιες περιπτώσεις. Σωστά ενέργησε βγάζοντάς τον από τους πρώτους στο Βουνό για την οργάνωση αντάρτικου, το 1941. Πολλά απ’ όσα γράφτηκαν μετά τον πόλεμο για πρωτοβουλίες του Άρη είναι πλάσματα φαντασίας εκ των υστέρων ή προϊόντα άγνοιας, συναισθηματισμών ή σκοπιμότητας. Όχι όμως και όλα όσα γράφτηκαν για ορισμένες σοβαρές αδυναμίες του Άρη, που το κόμμα του προσπαθούσε να τις μετριάζει.

Ο Άρης Βελουχιώτης, όπως θα αυτοβαφτιστεί ο ίδιος στα Βουνά, παρουσιάζει χαρίσματα οπλαρχηγού και οξεία πολεμική αντίληψη, όχι τυχαία. Ο Κρις θα τον ονομάσει στα απομνημονεύματά του «το μαχόμενο δαιμόνιο του ΕΛΑΣ». Δρούσαν άραγε μέσα του λανθάνοντα απωθημένα, «πληροφορήματα», εμπειρίες, ικανότητες ή φιλοδοξίες που θα βρίσκαν εφαρμογή μόνο σε συνθήκες πολέμου; Πώς να λύσουμε το αντιφατικό: «υποχώρηση στη φυλακή ― παλληκαριά στο βουνό», όπου βέβαια ο αγώνας, αν και λιγότερο άνισος, δεν ήταν και περίπατος; Κοινωνιολογικά; Ψυχολογικά; Ή και με τα δυο μαζί;

Όπως και να ’χει, ο Άρης βγαίνοντας στο βουνό με υπόδειξη και έγκριση της |σελ. 240| Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ καταπιάνεται ζεστά, με τόλμη, δεξιοσύνη και αποφασιστικά με τη συγκρότηση του αντάρτικου. Μετά την πρώτη ομάδα με τον Θάνο της Σπερχειάδας, τον Περικλή (Γ. Χουλιάρα) και άλλους αρχίζει να διευρύνεται η ένοπλη δύναμη του ΕΛΑΣ γύρω στον Άρη. Η ομάδα του γρήγορα γίνεται η πιο δυναμική στην περιοχή. Βελούχι, Γκιώνα, Οίτη, Παρνασσός γεμίζουν λίγο-λίγο αντάρτες. Ασφαλώς, εδώ έπαιξε το ρόλο της και η προσωπικότητα του Άρη. Αλλά η επιτυχία εξασφαλίστηκε εκεί πού υπήρχαν οι κομματικές και οι εαμικές οργανώσεις, οι οποίες και μεταβάλλονταν σε θερμή αγκάλη, ζωογόνα μήτρα του αντάρτικου. Έτσι άλλωστε έγινε παντού. Έτσι στέριωσαν οι πρώτες ομάδες στο Καρπενήσι, στον Παρνασσό, νωρίτερα: του καπετάν Πέτρου, του καπετάν Λασάνη στη Μακεδονία. Και τόσων άλλων σε διάφορες περιόδους στη Θεσσαλία, στην Κρήτη, στην Πελοπόννησο και αλλού.

Στις 9 του Σεπτέμβρη του 1942 θα δοθεί η μάχη της Ρικάς στη Γκιώνα, όπου η ανταρτοομάδα του Άρη χτυπάει με επιτυχία απόσπασμα 40 Ιταλών. Ύστερα, στις 28 του Οχτώβρη έρχεται η μάχη του Κρίκελου κοντά στο Καρπενήσι, όπου πιάνονται 17 Ιταλοί αιχμάλωτοι και ανάλογα λάφυρα.

Μια από τις πρώτες έγνοιες του ΚΚΕ και του ΕΑΜ ήταν η επιβολή πειθαρχίας στο αντάρτικο τμήμα του τέτοιας, που να εμπνέει το σεβασμό στους πολίτες αγρότες και πίστη πως κάτι καινούργιο είναι τούτη η ένοπλη δύναμη του ΕΛΑΣ. Να δώσει να καταλάβουν πως πρόκειται για λαϊκό επαναστατικό στρατό που φέρνει την αληθινή λευτεριά και δικαιοσύνη στο λαό. Αυτό ο Άρης το πέτυχε με τον τρόπο του. Και το πέτυχε τόσο περισσότερο, όσο κρατούσε το δεσμό και τη συνεργασία του με τις λαϊκές δυνάμεις και τις εθνικοαπελευθερωτικές οργανώσεις του λαού. Μην ξεχνούμε πως και οι οργανώσεις στο πρώτο στάδιο ήταν ακόμα αδύναμες. Αν το αντάρτικο βοηθήθηκε απ’ αυτές στο ξεκίνημα και τη σωστή ανάπτυξή του, έπαιρναν όμως, με τη σειρά τους κι αυτές δύναμη από την ανάπτυξη της αντάρτικης δράσης.

Η τιμωρία συνεργατών του καταχτητή, το ξεκαθάρισμα των πρώτων ομάδων ληστοφυγόδικων ή, ακόμα περισσότερο η μαστορική αφομοίωση από τον Άρη ληστρικών ομάδων και η ένταξή τους σε ένα συνειδητό εθνικό ένοπλο αγώνα, είναι από τα θετικά της δράσης του. Η τιμωρία ανταρτών που εκτρέπονταν σε ανάρμοστες πράξεις ―κλέψιμο μιας κότας ή προσβολή μιας γυναίκας―, υπερβολικά, βέβαια, μέτρα (εκτέλεση) πρέπει να παρθούν στον περίκοσμο των γνωστών ηθών της ελληνικής κοινωνίας, ιδιαίτερα της αγροτικής, του καιρού της. Τα μέτρα γίνονταν θρύλος, με τις επεξεργασίες που πάθαιναν στη φαντασία του απλού λαού.

Δεν σημαίνει όμως πως και όλα ήσαν αναγκαία και πως ξέφευγαν από τη ματιά των κομματικών και εαμικών οργανώσεων, έστω και εκ των υστέρων. Υπήρχαν τρωτά στη δράση.

Μια τέτοια λαθεμένη πράξη θεωρήθηκε από τους χωριάτες και το κόμμα μας η εκτέλεση του γιού του τσιφλικά Μαραθέα στην περιφέρεια Δομοκού.

|σελ. 241| Έτσι, πάντως, δυνάμωνε στην αρχή το αντάρτικο, ιδιαίτερα γύρω στον Άρη, και όχι μόνο, ούτε κυρίως, με τέτοια τρωτά, αλλά πριν απ’ όλα με το δυναμικό πατριωτικό πόλεμο που έκανε κατά των φασιστών καταχτητών και των οργανώσεων τους. Αυτό θα φανεί και στη μεγαλειώδη επιχείρηση της ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοπόταμου. Γι’ αυτήν γράφουμε χωριστά. Ο Άρης και οι συναγωνιστές του δοξάζονται.

Το ’παμε: είναι διαστρέβλωση της αλήθειας τα όσα έγραψε μεταπολεμικά ο τελευταίος αρχηγός της Βρετανικής Αποστολής Κρις, ότι ο ΕΛΑΣ άρχισε ν’ αναπτύσσεται μόνο μετά την άφιξη αυτής της Αποστολής στην Ελλάδα. Είναι επίσης ανακρίβεια, πως τάχα η ΚΕ του ΚΚΕ δεν είδε με καλό μάτι την επιχείρηση Γοργοπόταμου και γι’ αυτό κλήθηκε στην Αθήνα ο Άρης για να «απολογηθεί». Ο Άρης κλήθηκε την 1η Δεκέμβρη 1942 για να συμμετάσχει στην Πανελλαδική συνδιάσκεψη του ΚΚΕ. Και, βέβαια, εκεί θα κρίνονταν και ορισμένες υπερβασίες του ή ελλείψεις, όπως γινόταν με κάθε στέλεχος. Δεν ήρθε τότε, κι αυτό ζημίωνε και τον αγώνα και τον Άρη (ήρθε μόνο αργότερα, κατά το Φεβρουάριο του 1943). Μεγάλο λάθος του. Όχι όμως τυχαίο.

Ο Άρης φαινόταν γεννημένος για τον ανταρτοπόλεμο. Η τακτική του αντίληψη ήταν έξω από αμφισβήτηση. Νομίζω πως και στη στρατηγική θα ευδοκιμούσε, αν ήταν πιο καταρτισμένος και επιμελής στη θεωρία (τόσο την πολεμική όσο και τη γενική). Ιδιαίτερα κούτσαινε σε συστηματική μαρξιστικολενινιστική κατάρτιση, ενώ δεν του έλειπε η δεχτικότητα. Έδειξε αναμφισβήτητη πολιτική οξυδέρκεια στο τι μας ετοιμάζουν οι Άγγλοι ιμπεριαλιστές. Τις ανησυχίες του αυτές, που ήταν λίγο πολύ κοινές ανάμεσα στους αγωνιστές, ο Άρης τις εξωτερίκευε με εντελώς προσωπική αυτονομία της γλώσσας. Αλλά δεν μπόρεσε, απ’ όσα θυμάμαι, να τις διαμορφώσει σε σύστημα πολιτικών προτάσεων και ενεργειών, εκτός σε κρίσεις του αντίθετες με τη συμφωνία της Βάρκιζας, μετά τη λήξη του αγώνα, σε γράμμα του προς το ΠΓ. Έτσι θα βοηθούσε θετικά το κόμμα του και τον Αγώνα. Γράφτηκε από ιστορικούς μεταπολεμικά, πως δεν είχε το θάρρος απέναντι στην ηγεσία του κόμματος, εξαιτίας ενός συναισθήματος μειονεχτικότητας, λόγω της προηγούμενης στάσης του στη φυλακή. Εν μέρει μόνο είναι σωστό το επιχείρημα. Δε νομίζω πως εξηγεί όλη την υπόθεση. Ο Άρης, παρά τις άλλες ικανότητές του δεν κατόρθωνε ν’ ανεβεί ως το επίπεδο ενός ηγέτη του κόμματος της εργατικής τάξης, που ξέρει να επεξεργάζεται συλλογικά την πολιτική του μέσα στο καμίνι κοπιαστικής, πολύχρονης, υπομονητικής και πειθαρχημένης πάλης. Μιας πάλης που δεν έχει μόνον ανηφορίσματα μα κάποτε και αποτυχίες, αλλά που αντλεί πεποίθηση στην τελική νίκη από την ίδια τη θέση της εργατικής τάξης και την ιστορική της αποστολή στην κοινωνία. Ο Άρης αισθανόταν περισσότερο να βρίσκεται στα νερά του ανάμεσα στην επαναστατημένη αγροτιά παρά στην επαναστατημένη εργατιά. Είχε γλώσσα ζωντανή, που έμπαινε στην καρδιά του απλού ανθρώπου, ιδίως της επαρχίας. Και καθώς ήταν και μορφωμένος, κατόρθωνε να |σελ. 242| καταχτά τους αγρότες ιδιαίτερα. Χωρίς να τον διακρίνει ευγλωττία, μιλούσε απλά με λογικά επιχειρήματα και παραστατικές εικόνες.

Ίσως η επιτυχία του εκείνη να του διόγκωσε ορισμένες προσωπικές ηγετικές τάσεις. Και τον οδηγούσε να καλλιεργεί ανάμεσα στους μαυροσκούφηδες ένα καθεστώς, που μαζί με την ορμητικότητα (καλό), δεν του ’λειπαν ούτε στοιχεία ανώφελης σκληράδας, ούτε ορισμένος αέρας αναρχισμού. Δεν άκουσα π. χ. να λειτούργησε πραγματικά κομματική οργάνωση στον ουλαμό του Άρη, αν και ο ίδιος έκανε όχι λίγες ομιλίες σε θέματα του επαναστατικού κινήματος.

Είναι η σειρά να μιλήσουμε για τους μαυροσκούφηδες του Άρη.

|σελ. 243|ΟΙ ΜΑΥΡΟΣΚΟΥΦΗΔΕΣ

Οι Μαυροσκούφηδες στάθηκαν επίλεκτο τμήμα του αντάρτικου με την ορμητικότητα και την αψήφιση του θανάτου που τους χαρακτήριζε. Το χειμώνα του 1942–1943 βοήθησαν, νομίζω, (Μπαλής κ. ά.) να εξοντωθεί στη γένεσή της μια προσπάθεια των Ιταλών να δημιουργήσουν «αυτονομιστική» αντιεαμική κίνηση στην Πίνδο. Μοιράζοντας χρυσάφι και όπλα σε ορισμένους Κουτσόβλαχους οι Ιταλοί φασίστες βρήκαν πρόθυμα όργανά τους στο πρόσωπο προδοτών όπως ο Ματούσης, ο Διαμαντής κ .ά. που συγκρότησαν τη «Λεγεώνα των Βλάχων» και ονειρεύτηκαν «Βασίλειο της Πίνδου». Οι λεγεωνάριοι οργίασαν σε βάρος των φτωχών τσοπαναραίων και του θεσσαλικού πληθυσμού. Οι πατριώτες Βλάχοι οργανωμένοι στις αντιστασιακές τους οργανώσεις αντιμετώπισαν με θάρρος την τρομοκρατία των λεγεωναρίων. Και οι οργανώσεις του ΕΛΑΣ εξοντώνοντας την εστία εκείνη των οργάνων του καταχτητή, έδωσαν αέρα στην επόμενη ανάπτυξη του εθνικοαπελευθερωτικού πολέμου.

Απ’ ό,τι ξέρω, ο ουλαμός των Μαυροσκούφηδων δεν ξεπέρασε ποτέ τους 20, το πολύ 25 άνδρες. Μαυροσκούφηδες ονομάστηκαν από τους μαύρους σκούφους από προβιά στο σχήμα παραλλαγμένου βλάχικου σκούφου. Το προτίμησε ο Άρης, όταν Θεσσαλοί και Ρουμελιώτες αντάρτες του ΕΛΑΣ εξόντωσαν τις συμμορίες της «Λεγεώνας των Βλάχων», σα σύμβολο της νίκης (ήταν και πραχτικό).

Έζησα με τον ουλαμό των Μαυροσκούφηδων ορισμένον καιρό τόσο κοντά στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, όσο και σε διάφορες αποστολές. Ιδιαίτερα έκαμα κανένα μήνα μαζί του κατά την περίοδο των συγκρούσεων και των διαπραγματεύσεων με τον ΕΔΕΣ και το Ζέρβα στις αρχές του 1944.

Στον ουλαμό των Μαυροσκούφηδων συναντούσες τον Πελοπίδα, εργάτη δίπλα στον Τζαβέλλα (Αγγελάτο Γιάννη) βιοτέχνη-σχοινοπλέχτη από τα Τοπόλια της Ευρυτανίας, δεξί χέρι του Άρη, που θα σκοτωθεί στο τέλος μαζί του. Τον Περικλή (Γ. Χουλιάρα) μεροκαματιάρη της Λαμίας δίπλα στο φοιτητή της Νομικής Κωστούλα (Καρβέντζη Κωνσταντίνο) από το Νιχώρι του Τυμφρηστού. Τον Ντούλα (Αθανασίου Κωνσταντίνο) αγρότη από το Μπελοκομίτι Ευρυτανίας, δίπλα στον Δράκο από το Προσήλιο (Σεγδίτσα) της Παρνασσίδας, παλιό ληστοφυγόδικο, καθώς λέγανε, που θα μείνει ως το τέλος με τον Άρη στη σύγκρουση της Μεσούντας των |σελ. 244| Τζουμέρκων και, κατά μιαν εκδοχή, θα τον αναγκάσουν οι μεταδεκεμβριανοί σφαγιαστές του λαού (Βόιδαρος, Αγραφιώτης κ. ά.) να αποκεφαλίσει τα λείψανα του Άρη και του Τζαβέλλα. Ο νεαρός τσαγκάρης Λέων (Νικολόπουλος Γιάννης) από τη Σπερχειάδα δίπλα στον πενηντάρη Αχιλλέα ή Μπαρμπαχιλλέα (Αναστασίου Ελευθέριο) αγροφύλακα από τη Σεγδίτσα (γεννημένο στη Μικρασία), «ένα από τα πιο εξτρεμιστικά στοιχεία του ουλαμού», θα γράψει ο ποιητής Κοτζιούλας. Και άλλοι, όπως ο Χαραλάμπους, ανεψιός του συνταγματάρχη Ψαρρού, σαρανταπεντάρης αγρότης από το Χρυσό της Παρνασσίδας, παλιό μέλος του ΚΚΕ, ο Φυσέκης Γεώργιος, παλληκαρόπουλο από την ομάδα των πρώτων ληστοφυγόδικων του Μπάφα της Γκιώνας, σαλπιγκτής των Μαυροσκούφηδων.

Δύο από τους Μαυροσκούφηδες συνεργάτες του, τον Αχιλλέα και τον Οχτωβριανό (Δρέγα Γιάννη), φοιτητή της Νομικής, ο Άρης θα τους περάσει από ανταρτοδικείο για παραβάσεις. Θα καταδικαστούν σε θάνατο και θα εκτελεστούν.

Παραστατικά δίνει την εικόνα των Μαυροσκούφηδων ο γνωστός ηπειρώτης ποιητής, ο αείμνηστος Κοτζιούλας, που έζησε μαζί τους κατά καιρούς:

«Ο Άρης αγαπούσε τους Μαυροσκούφηδες σαν παιδιά του. Τους ήξερε, τους πρόσεχε όσο ένας ηγούμενος τους καλόγερους. Μαζί τους έτρωγε, μαζί τους κοιμόταν… Δεσμός προσωπικός, σφραγισμένος με αίμα, τους έδενε σφιχτά, κι η απόφασή τους για θάνατο ήταν ρητή… Ο Άρης, έχοντας σ’ αυτούς εμπιστοσύνη, βλέποντας την αφοσίωσή τους, ήταν επόμενο να τους έχει και κάποια αδυναμία. Τους έβλεπε σαν όργανα, γεννήματά του… Οι Μαυροσκούφηδες με το να ’ναι δίπλα στον Άρη, το ’χαν πάρει λίγο επάνω τους. Είχαν πάρει αέρα από τον τίτλο, απ’ τ’ όνομά τους. Κάποτε, όταν στέλνονταν έξω για υπηρεσία, έκαναν κατάχρηση εξουσίας και φέρονταν αυταρχικά. Οι χωριάτες βαρυγκωμούσαν. Καμιά φορά μουρμούριζαν κι οι αντάρτες που τους έβλεπαν φιγουράτους, με καμτσίκια στα χέρια, σαν έξτρα αντάρτικο.

Γι’ αυτά οι πολιτικές οργανώσεις αναφέρονταν στον Άρη, που ήταν ο άμεσος υπεύθυνός τους.

― Σήμερα τον είχαν δυο ώρες στο μέσα οντά, μου εμπιστεύθηκε μια μέρα η κυρά Θυμία, η νοικοκυρά όπου φιλοξενούμουν (στο Βουλγαρέλι). Έκλεισαν την πόρτα κι έλεγαν. Τον έφερναν από πάνω, ένας αυτός και κείνοι δυο, με τα πολιτικά. Τι να τον ήθελαν γιε μου!

Για παράπονα τον ήθελαν, κι ήταν της Πανηπειρωτικής»*.

Δεν ήταν εύκολο να μεταπλάθεται επαναστατικά μια ομάδα τόσο πολύπλοκη στη σύνθεσή της, όπως οι «Μαυροσκούφηδες».

Έχω μπροστά στα μάτια μου τις επικές μορφές των γεροδεμένων καβαλλαραίων |σελ. 245| με τα πέτσινα γελέκα ή και τις τραγόμαλλες μαύρες κάπες, κατά τον καιρό, τις καλογερικές γενειάδες, τη σβέλτη ματιά και κίνηση, σπιρουνάτους και με το μαστίγιο στο χέρι. Ήταν ο φόβος και τρόμος των εχθρών του λαού, που ήταν πολλοί, δολεροί και απάνθρωποι. Διαμορφώθηκαν λοιπόν οι Μαυροσκούφηδες σε επίλεκτο τμήμα, απ’ αυτά που δε λείπουν σε κανένα στρατό. Το πρώτο τους στοιχείο ήταν η αποφασιστικότητα και η αυτοθυσία ως το θάνατο. Ο Άρης ήταν το ίνδαλμά τους. Συχνά, σε κείνο το περιβάλλον, προσπαθούσα να τόνε συγκρίνω με κανένα Τσαπάγιεφ μα δεν τα ταίριαζα. Ο Άρης δεν ήταν πολιτικά ακατέργαστος σαν εκείνον. Μάλλον πηδούσε η σκέψη μου σε κανένα δικό μας καπετάνιο του Εικοσιένα.

Οι Μαυροσκούφηδες έγιναν ουσιαστικά προσωπικοί σωματοφύλακες του Άρη που πέφτανε στη φωτιά στο όνομά του. Εκείνοι άλλωστε του έμειναν πιστοί ως τον άγριο θάνατό του.

Όταν τύχαινε να επισκεφτεί τον έφιππο ουλαμό των Μαυροσκούφηδων κανένα άλλο ανώτερο στέλεχος του Αγώνα, τον υποδέχονταν ειρωνικά: «Καλώς την Π. Σ.»

Εννοούσαν την κομματική «πολιτική σκοπιμότητα» που τάχα αντιβαίνει στον ένοπλο αγώνα. Πολιτικά λάθη της ηγεσίας του αγώνα δεν είναι σωστό να καλύψουν το πόσο επικίνδυνο είναι για ένα επαναστατικό κίνημα να αφήσει να καλλιεργούνται τέτοιες προσωπικές τάσεις. Από τα πρώτα βήματα του Άρη η πολιτική καθοδήγηση του ΚΚΕ ήταν υποχρεωμένη να τον συγκρατεί από υπερβασίες σε βάρος του αγώνα και υποτίμηση των τοπικών κομματικών οργανώσεων.

Ο Άρης ενσάρκωνε αναμφισβήτητα το αντάρτικο πνεύμα. Γι’ αυτό άλλωστε και έγινε καπετάνιος του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ. Μα ο Άρης μαζί έφερνε και κάποιον ανταρτίστικο αέρα, που δε λείπει στους επαναστατικούς πολέμους μα που πρέπει να πειθαρχείται στο επαναστατικό κόμμα για να μην αφήνει περιθώρια για εκτροπές και υπερβάσεις εξουσίας. Το τελευταίο ισχύει όχι μόνο για τον Άρη αλλά με άλλη μορφή και για τον ίδιο τον Σιάντο και άλλους. Αυτό δεν μπόρεσαν να καταλάβουν ορισμένοι αντιστασιακοί, κυρίως χωρίς μεγάλη προαντιστασιακή κομματική πείρα, που τροφοδότησαν ιστορικούς μύθους και λαθεμένες θέσεις και σε έργα ξένων σχετικά με την Ελληνική Αντίσταση (ο Άρης εκπροσώπησε τάχα το γνήσιο εθνικό επαναστατικό πνεύμα του πολέμου μέχρις εσχάτων, ενώ η «δογματική» «επανάσταση των κομισαρίων» επέμενε τάχα στην κλασική ένοπλη εξέγερση και γι’ αυτό οδήγησε τον αγώνα στη συνθηκολόγηση)**.

Ήταν λοιπόν περίπλοκο κομματικό πρόβλημα η στάση του Άρη. Και όμως η δύναμη της συλλογικής οργάνωσης και η δύναμη των αρχών, της πείρας και του λόγου του κόμματος ήταν τόσο ισχυρή που το έλυνε επωφελώς για τον αγώνα. |σελ. 246| Όσο ο Άρης πειθαρχούσε, και πειθαρχούσε συνήθως στις καμπές, εξασφαλιζόταν η καλή συνέχεια της δουλειάς. Όταν μετά τη Βάρκιζα διαφώνησε και απειθάρχησε έξω από την ψυχολογία και το κλίμα της νέας, περίπλοκης ελληνικής και διεθνούς κατάστασης, ο Άρης έχασε τη ζωή του. Τραγικά, όπως είναι γνωστό.

Είναι αλήθεια πως στο συλλαλητήριο της Λαμίας τις μέρες της Απελευθέρωσης από τους Γερμανούς (26 του Οχτώβρη 1944) έλεγε

«δε θ’ αφήσουμε το όπλο από το χέρι μας αν δεν πετύχουμε και τη διπλή λευτεριά: τη λαοκρατία… Αν αυτά δεν εκτελεστούν, τότε σας υποσχόμαστε ότι πάλι θα ξαναβγούμε στο βουνό».

Είναι αλήθεια πως και όταν τα σηκώσαμε και πάλι σε άμυνα, τούτη τη φορά κατά του Άγγλου επεμβασία, αυτό λόγω της όχι σωστής πολιτικής της ηγεσίας του κόμματος έγινε πια κάτω από ασύμφορες συνθήκες και μάλιστα με ουσιαστικό παραμερισμό του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ και του Άρη. Η δυσφορία του δεν ήταν αβάσιμη. Το κίνημα οδηγούνταν σε αποτυχία, σύμπτυξη και αναδιάταξη. Ο Άρης όμως δε βρήκε μέσα του τις δυνάμεις να αντιμετωπίσει μαζί με όλο το κόμμα και το εαμικό κίνημα τη σοβαρή κρίση, ακόμα και την προσωπική λύσσα του εχθρού εναντίον του. Ούτε και η αποστολή του στο Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας τον ενθουσίαζε φυσικά. Ο Άρης απειθάρχησε και κατακρίθηκε γι’ αυτό, κανονικά από σύσσωμη την 11η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ τον Απρίλη του 1945 και δυστυχώς υβριστικά από τον ίδιο τον Ζαχαριάδη που επέστρεψε κατόπιν από το χιτλερικό στρατόπεδο. Βέβαια η στάση του απέναντι στους Άγγλους, στο φως μάλιστα της αιματηρής φασιστικής κραιπάλης που έφερε η βρετανική επέμβαση, τον ανέβαζε στη συνείδηση των αγωνιστών. Περισσότερο όμως ρομαντικά εξετασμένη. Γιατί πολιτικά, ο Άρης ξέκοβε από την πραγματικότητα του μεγάλου εαμικού κινήματος εκείνων των πρώτων, δύσκολων μεταπολεμικών μηνών. Και έπεσε, όπως έπεσε, θύμα της αγγλοκρατίας και φασιστοκρατίας, αποκεφαλισμένος στα βουνά της Βόρειας Ελλάδας.

Δεν είναι ο πρώτος οπλαρχηγός στην ιστορία των λαϊκών απελευθερωτικών αγώνων της Ελλάδας που είχε παρόμοιες περιπέτειες στη ζωή του. Πάνω απ’ τις μεταπτώσεις του στέκει σα φωτοστέφανος η βασική του πορεία: υπήρξε άξιος πολέμαρχος κατά του φασισμού και του ιμπεριαλισμού και υπέρ της ελευθερίας του ελληνικού λαού.

Ο λαός, αυτό το βασικό συγκράτησε, από τον Άρη. Και τον τραγούδησε σε ύφος καθαρά δημοτικό:
― Ο Άρης κάνει πόλεμο με αντάρτες παλληκάρια.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Γ. Κοτζιούλα «Όταν ήμουν με τον Άρη», Αθήνα 1945, σελ. 122–124.
** Βλ. λ. χ. το βιβλίο του Ντομινίκ Εντ «Οι Καπετάνιοι», Παρίσι 1970 (στα γαλλικά). Στην Αθήνα εκδόθηκε το 1974 στα ελληνικά.