Μετρό της Μόσχας: Υπόγεια ανάκτορα στην υπηρεσία του λαού

Σταθμός Κίεβδκαγια. Πηγή: Lori / Legion Media

Το Μετρό της Μόσχας συμπληρώνει 80 χρόνια. Θεωρείται το πιο όμορφο στον κόσμο. Το συγκρίνουν με υπόγεια ανάκτορα και κάνουν σε αυτό ξεναγήσεις. Διαθέτει μάλιστα το δικό του μουσείο στη στάση «Σπορτίβναγια». Οι 44 από τους σταθμούς αποτελούν έργα πολιτιστικής κληρονομιάς.

Όλα ξεκίνησαν στις 15 Μαΐου 1935 με τη μια γραμμή, από το σταθμό «Σοκόλνικι» ως τον «Παρκ Κουλτούρι». Σήμερα ο υπόγειος της πρωτεύουσας έχει 12 γραμμές και περίπου 200 σταθμούς ενώ συνεχίζει να επεκτείνεται, καθώς φέτος μόνο θα ανοίξουν επτά νέοι σταθμοί. Η ιδέα της κατασκευής Μετρό στην πόλη εμφανιζόταν από καιρό σε καιρό, αρχής γενομένης από το 1875. Ωστόσο, το θέμα δεν προχωρούσε για διάφορους λόγους, με έναν από αυτούς για παράδειγμα να είναι το λόμπι του τραμ.

Στις αρχές της δεκαετίας του ΄30 το ζήτημα του μετρό επανήλθε αν και, όπως ισχυρίζονταν οι μηχανικοί, οι φυσικές συνθήκες δεν βοηθούσαν στην υλοποίησή του. Σύμφωνα με τη Νατάλια Ντούσκινα, ιστορικό αρχιτεκτονικής, καθηγήτρια και εγγονή ενός από τους βασικούς κατασκευαστές του Μετρό, Αλεξέι Ντούσκιν, «οι μηχανικοί του Λονδίνου, του Παρισιού και του Βερολίνου, τους οποίους κάλεσαν στη Μόσχα για να γνωμοδοτήσουν, υποστήριζαν ότι στη Μόσχα είναι αδύνατο να κατασκευαστεί μετρό εξαιτίας του απίστευτα δύσκολου υπεδάφους. Όμως, χάρις στους σοβιετικούς μηχανικούς, υδρογεωλόγους και αρχιτέκτονες, δημιουργήθηκε ένα σύστημα από τεράστιους υπόγειους χώρους, αληθινές πλατείες και δρόμοι μιας πραγματικά υπόγειας πόλης, κάτω από την κανονική πόλη».

Υπόγειος ουρμπανισμός

Αρχικά, υπήρχαν κάτω από τη γη δυο τύποι σταθμών, βαθιάς θεμελίωσης και τύπου κατασκευής με πυλώνες (κλασικό παράδειγμα ο «Κράσνιε Βαρότα» που σχεδίασε ο Ιβάν Φομίν), και ρηχής, όπου μπορούσαν να τοποθετηθούν κολώνες.

Ως προς τα παραπάνω, επαναστατικός αρχιτέκτονας μπορεί να θεωρηθεί ο Αλεξέι Ντούσκιν ο οποίος, εκτός από τους πολλούς άλλους σταθμούς, δημιούργησε τον πρώτο στον κόσμο σταθμό βαθύ τύπου και παράλληλα με κολώνες, τον «Μαγιακόβσκαγια». Η Νατάλια Ντούσκινα αναφέρει ότι στις δημοσιευμένες για τα 75 χρόνια του Μετρό δημοσκοπήσεις για τους καλύτερους σταθμούς που κατασκεύασε ο παππούς της, οι «Κροπότκινσκαγια», «Μαγιακόβσκαγια» και «Πλόσαντ Ρεβολιούτσιι» βρέθηκαν στις τρεις πρώτες θέσεις. Σύμφωνα με την ίδια, ο Ντούσκιν «ήταν ουσιαστικά ο πρωτοπόρος της μοσχοβίτικης σχολής κατασκευής Μετρό και διαμόρφωσε τις αρχές των έργων κάτω από τη γη».

Ειδικά όσον αφορά την πολύ ευκρινή σχεδιαστική βάση και τη σημασία του φωτός στη δημιουργία της αρχιτεκτονικής μορφής του υπόγειου χώρου. Στην «Κροπότκινσκαγια» χρησιμοποιούνται κρυφές πηγές φωτός, το οποίο διαχέεται ελαφρά σε ολόκληρο το χώρο δημιουργώντας την εντύπωση μιας «αέρινης» σειράς ανακτορικών δωματίων. Στη «Μαγιακόβσκαγια» ο Ντούσκιν διαπέρασε -κατά την έκφρασή του- «περισκόπια» στους θόλους του σταθμού, τοποθετώντας εκεί ψηφιδωτά, όπως εξηγεί η Ντούσκινα. Επίσης, ήταν ο πρωτοπόρος στην εφαρμογή της σύνθεσης των τεχνών κάτω από τη γη, συνδυάζοντάς τη με νέες τεχνολογίες. Αυτός εισήγαγε για πρώτη φορά στους σταθμούς τη γλυπτική («Πλόσαντ Ρεβολιούτσιι») και τα ψηφιδωτά από σμάλτο (στη «Μαγιακόβσκαγια»). Χρησιμοποίησε για πρώτη φορά υλικά φινιρίσματος (για παράδειγμα, στιλβωμένο χάλυβα στον «Μαγιακόβσκαγια»). Επίσης, μετά τον πόλεμο, αλουμίνιο στον «Νοβοσλομπόντσκαγια», όπου επίσης για πρώτη φορά χρησιμοποίησε βιτρώ. Τέλος, το 1943 έβαλε για πρώτη φορά γρανίτη στο Μετρό, στο σταθμό «Αβτοζαβόντσκαγια», τονίζοντας τη σπουδαιότητα των στερεοποιημένων πολύ σκληρών υλικών για την κάλυψη των δαπέδων (έως τότε χρησιμοποιούνταν συνήθως άσφαλτος ή κεραμικές πλάκες). 

Τα κυριότερα «εκθέματα» 

Δεν είναι τυχαίο ότι το Μετρό το συγκρίνουν με υπόγεια ανάκτορα και παρά το γεγονός ότι η διακόσμηση των σοβιετικών σταθμών μιλούσε τη γλώσσα της προπαγάνδας του "καθεστώτος", πολλοί από αυτούς αποτέλεσαν σπουδαία αρχιτεκτονικά σύνολα. Είναι αδύνατο για παράδειγμα να προσπεράσει κανείς έναν από τους αγαπημένους σταθμούς των κατοίκων της Μόσχας, τον «Μαγιακόβσκαγια», τα ψηφιδωτά του οποίου κατασκευάστηκαν με βάση τα σχέδια ενός από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της ΕΣΣΔ, του Αλεξάντρ Ντεϊνέκα, στο εργαστήριό του στο Λένινγκραντ (Αγία Πετρούπολη) από σμάλτο.

Όπως αναφέρει η ειδικός στην ιστορία των τεχνών, υπάλληλος του Κρατικού Ινστιτούτου Τέχνης, Τατιάνα Γιουντκέβιτς, «στις οροφές του σταθμού ο Ντεϊνέκα δημιούργησε ουσιαστικά το πρώτο σοβιετικό “λεξικό” παρουσιάζοντας τυπικούς χαρακτήρες και εικόνες της νέας ζωής, γιγαντιαία εργοστάσια, κοπέλες με θεριστικές μηχανές, πιονέρους, αθλητές, στιγμές διακοπών και ευτυχισμένης μητρότητας, ανθισμένους κήπους, αλεξίπτωτα και αεροπλάνα… Το 1939 -αναφέρει- τη μακέτα του “Μαγιακόβσκαγια” τη μετέφεραν στη Διεθνή έκθεση της Νέας Υόρκης δημιουργώντας ειδικά για την περίσταση μια ακόμη οροφή, με αεροπλάνα και το αστέρι του Κρεμλίνου στο νυχτερινό ουρανό. Το σχέδιο πήρε το Μεγάλο βραβείο».

Τον υπόγειο σιδηρόδρομο μπορεί να τον δει κανείς και από άλλη οπτική γωνία, χωρίς να σηκώνει το κεφάλι προς τα πάνω, παρά περπατώντας, όπως σε μια αλέα της δόξας, στην αποβάθρα του «Πλόσαντ Ρεβολιούτσιι».  

Δίπλα από τους πυλώνες οι γλύπτες, με επικεφαλής τον Ματβέι Μάνιζερ, τοποθέτησαν χάλκινους σοβιετικούς πολίτες. Και εδώ υπάρχουν γονείς, πιονέροι και αθλητές. Θα δει κανείς στρατιώτη του Κόκκινου Στρατού, ναύτη, φοιτητή, αγρότη, ακόμη και συνοριακό φρουρό με σκύλο, του οποίου η μύτη και η άκρη του ποδιού έχουν αποκτήσει χρυσαφί χρώμα καθώς το στρώμα της επιφάνειας έχει τριφτεί από τα άπειρα αγγίγματα που του χαρίζουν οι κάτοικοι της πόλης περνώντας από δίπλα του! Η ξεναγός του Μουσείου της Μόσχας, Άννα Λουντινά, λέει πως με τον σκύλο συνδέεται μια από τις μεγαλύτερες προλήψεις του μετρό: «Αν τρίψεις τη μύτη του σκύλου είναι γούρι. Ενώ πιο δίπλα βρίσκεται η ορνιθοτρόφος με τον κόκορα, τον οποίο δεν πρέπει να ακουμπήσεις, γιατί αντίθετα θα φέρει κακή τύχη. Ωστόσο, και ο κόκορας λάμπει από τα πολλά αγγίγματα».

Το μετρό στον πόλεμο

Στα χρόνια του πολέμου το Μετρό (το οποίο το έκλεισαν μόνο στις 16 Οκτωβρίου 1941 μετά το διάταγμα «Για την εκκένωση της πρωτεύουσας της ΕΣΣΔ») επιβεβαίωσε ότι είναι μια δεύτερη πόλη. Αποτέλεσε καταφύγιο από τους βομβαρδισμούς, ακόμη και μαιευτήριο, στο οποίο γεννήθηκαν εκείνα τα χρόνια 217 παιδιά.

Μάλιστα, όταν η απειλή κατάληψης της πόλης απομακρύνθηκε, άρχισαν να κατασκευάζονται νέοι σταθμοί. Στη διάρκεια του πολέμου έγιναν επτά, μεταξύ αυτών και ο «Αβτοζαβόντσκαγια» (ένας κομψός σταθμός με κολώνες τον οποίο ο Ντούσκιν θεωρούσε ως έναν από τις καλύτερους απ’ όσους έφτιαξε ο ίδιος) και ο «Νοβοκουζνέτσκαγια» (τον σχεδίασαν ο Ιβάν Ταράνοφ και η Ναντέζντα Μπίκοβα).

Στον «Νοβοκουζνέτσκαγια» αξίζει να παρατηρήσει κανείς όχι μόνο τα ψηφιδωτά της κεντρικής αίθουσας, τα οποία έγιναν και αυτά βάσει των σχεδίων του Ντεϊνέκα και είναι αφιερωμένα στη ζωή και τη δουλειά στα μετόπισθεν. Αν ανεβείτε με την κυλιόμενη σκάλα στο επάνω επίπεδο, μπορείτε να δείτε τον πρώτο προθάλαμο του Μετρό της Μόσχας που έχει τη μορφή ροτόντας με τρούλο (τον είχε επινοήσει ομάδα αρχιτεκτόνων με επικεφαλής τους Βλαντίμιρ Γκελφρέιντ και Ίγκορ Ρόζιν).

Βόλτα στον δακτύλιο

Η γραμμή-δακτύλιος του Μετρό κατασκευάστηκε στα μεταπολεμικά χρόνια. Μπείτε απλώς σ’ ένα βαγόνι και ενώ το τρένο διαγράφει την κυκλική πορεία, παρατηρήστε τους διάφορους σταθμούς.

Από τον «Παρκ Κουλτούρι» μπορείτε να βγείτε και να κάνετε περίπατο στο κεντρικότερο πάρκο της πρωτεύουσας, το άλλοτε «Γκόρκι», γι’ αυτό και η διακόσμηση του Μετρό προδιαθέτει τους επιβάτες σχετικά με το συγκεκριμένο μέρος της πόλης έχοντας ως θέμα τον υγιεινό τρόπο ζωής, μέσα από τα μαρμάρινα ανάγλυφα του Ισαάκ Ραμπινόβιτς, στα οποία εικονίζονται νέοι να ασχολούνται με αθλοπαιδιές και τέχνες.

Τον σταθμό «Κίεβσκαγια», ο γενικός γραμματέας Νικίτα Χρουστσόφ τον αφιέρωσε στις ρωσο-ουκρανικές σχέσεις. Αυτός κτίστηκε υπό την επίβλεψη του ουκρανού αρχιτέκτονα, Εβγκένι Κατόνιν. Τα τεράστια ψηφιδωτά, τα οποία έγιναν από μια ομάδα καλλιτεχνών με επικεφαλής τον Αλεξάντρ Μίζιν, δείχνουν τη μάχη της Πολτάβα, τον Πούσκιν στην Ουκρανία, περίπατο του λαού στο Κίεβο, το άνοιγμα του υδροηλεκτρικού σταθμού στον Δνείπερο.

«Κίεβσκαγια»

Φτάνοντας στον «Νοβοσλο-μπόντσκαγια», θα δείτε τα βιτρώ με τα έντονα σαν σε καλειδοσκόπιο χρωματιστά μοτίβα όπου απεικονίζονται μια σειρά επαγγελμάτων, από μουσικό μέχρι γεωγράφο. Τα έφτιαξαν λετονοί τεχνίτες με βάση τα σχέδια του ζωγράφου Πάβελ Κόριν. Με τον «Νοβοσλομπόντσκαγια» συνδέεται μια από τις χαρακτηριστικές ιστορίες της ΕΣΣΔ. «Στο ψηφιδωτό “Ειρήνη σε όλο τον κόσμο” -αναφέρει η Άννα Λουντινά- όπου εικονίζεται η μητέρα-Πατρίδα, εκεί που φαίνεται ένα περιστέρι αρχικά υπήρχε πορτρέτο του Στάλιν, το οποίο αφαιρέθηκε την εποχή του Χρουστσόφ. Γενικότερα όμως, όταν ο Χρουστσόφ ήρθε για να δει αυτό το σταθμό, δεν του άρεσε, ενώ και η μητέρα-Πατρίδα ήταν ξυπόλητη. Ο γεν. γραμματέας είπε ότι το νόημα που προκύπτει, είναι πως ο λαός της ΕΣΣΔ είναι ξυπόλητος και πεινασμένος. Φτιάχτηκαν για τη γυναίκα σανδάλια με δέσιμο, μετά τα απέσυραν, και η μητέρα-Πατρίδα ξαναέγινε ξυπόλητη».

Ο σταθμός «Κομσομόλσκαγια» του δακτυλίου μπορεί να χαρακτηριστεί η ανώτατη (στο μετρό) εκδήλωση του σοσιαλιστικού νεοκλασικισμού. Σχεδιασμένος από τον Αλεξέι Σιούσεφ, δημιουργό του περιπτέρου της Ρωσίας στους κήπους Τζιαρντίνι στη Βενετία και του μαυσωλείου του Λένιν, είναι πλούσια διακοσμημένη με ψηφιδωτά του Πάβελ Κόριν. Σε αυτά εικονίζονται στρατηλάτες και ηγέτες διαφόρων εποχών, από τον Αλέξανδρο Νέβσκι ως τον Στάλιν. Ο τελευταίος, ύστερα από την "αποσταλινοποίηση", αντικαταστάθηκε από τον Λένιν.

Γεγονότα και θρύλοι

Με το σύστημα ασφαλείας στο Μετρό σχετίζονται τα υπόγεια καταφύγια και το λεγόμενο «Μετρό-2», οι κυβερνητικές στρατιωτικές γραμμές του Μετρό που πήραν το όνομά τους στις αρχές της δεκαετίας του ΄90 από τους συντάκτες του περιοδικού «Ογκονιόκ» (Φλογίτσα). Η μια από αυτές οδηγούσε στο αεροδρόμιο Βνούκοβο, και η άλλη στο Κούντσεβο, στην εξοχική κατοικία του Στάλιν.

«Ωστόσο -όπως αναφέρει η Λουντινά- εκτός από τις φήμες δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτα για το “Μετρό-2”. Όσον αφορά τα καταφύγια, τέτοια ο Στάλιν είχε αρκετά. Πολλά δεν τα γνωρίζουμε, καθώς έχουν κλείσει. Υπάρχει όμως στο Ιζμάιλοβο ένα ανοιχτό, το οποίο έχει διαμορφωθεί ως το μουσείο “Μπούνκερ του Στάλιν”».

Πηγή: Σύγχρονη Ρωσία