Τα παραμύθια του Βέμπερ: Πώς ο καπιταλισμός ΔΕΝ γεννήθηκε από τον προτεσταντισμό

-Πόσες φορές έχουμε ακούσει την περίφημη θεωρία του Μαξ Βέμπερ ότι τάχα «ο καπιταλισμός γεννήθηκε από την προτεσταντική ηθική»; Ότι η εργατικότητα, η αποταμίευση και η πειθαρχία του καλβινισμού έφτιαξαν το πνεύμα που χρειαζόταν για να ξεκινήσει η νεότερη οικονομία;

Ακούγεται ωραίο, αλλά είναι όλο λάθος. 

Η θεωρία του Βέμπερ είναι ιδεαλιστική, αντιστρέφει την πραγματικότητα και κρύβει τον πραγματικό ταξικό χαρακτήρα του καπιταλισμού.

---

1. Η μεγάλη αντιστροφή: όταν το κάρο μπαίνει μπροστά από τα βόδια

• Ο Βέμπερ μας λέει: πρώτα οι άνθρωποι πίστεψαν στον Θεό με «προτεσταντικό τρόπο» και μετά άρχισαν να δημιουργούν τον καπιταλισμό.
• Ο Μαρξ μάς λέει: πρώτα αλλάζουν οι υλικές σχέσεις παραγωγής, και μετά η ιδεολογία τις ακολουθεί.

Η ιστορία δείχνει ότι ο Βέμπερ γύρισε το πράγμα ανάποδα. Ο καπιταλισμός δεν γεννήθηκε επειδή κάποιοι πίστεψαν στην αξία της δουλειάς· γεννήθηκε από την ανάπτυξη του εμπορίου, τις αγορές, την τραπεζική ενασχόληση, την αποικιοκρατία και –ας μην το ξεχνάμε– την πρωταρχική συσσώρευση, δηλαδή την πιο ωμή βία.

---

2. Τα ιστορικά παραδείγματα που «καίνε» τη θεωρία του Βέμπερ

Καθολική Ιταλία: ο καπιταλισμός πριν τον Λούθηρο

Πολύ πριν ο Λούθηρος καρφώσει τις 95 θέσεις του στη Βιτεμβέργη, η Φλωρεντία, η Γένοβα και η Βενετία είχαν ήδη τράπεζες, εμπορικές δημοκρατίες και μορφές αστικής εξουσίας. Όλα αυτά σε καθολικό πλαίσιο.

Γαλλία: η πιο «αστική» επανάσταση σε καθολικό έδαφος

Η Γαλλική Επανάσταση (1789) έφερε στο προσκήνιο την αστική τάξη και γκρέμισε τη φεουδαρχία. Ούτε προτεσταντισμός, ούτε Καλβίνος: καθαρό καθολικό υπόβαθρο, αλλά με υλικές συνθήκες που ωθούσαν στην αστική επανάσταση.

Ορθόδοξες χώρες: και όμως, υπήρξαν αστικές εξεγέρσεις

Στα Βαλκάνια εμφανίστηκαν εμπορικές πόλεις και μορφές αστικών επαναστάσεων, παρά την ορθόδοξη παράδοση. Κανείς «προτεσταντισμός» δεν ήταν απαραίτητος.

Οι φτωχές και άγονες περιοχές: δουλειά και αποταμίευση από ανάγκη

Το «πνεύμα της εργατικότητας» δεν είναι θρησκευτικό προνόμιο. Στην Ήπειρο ή στα Highlands της Σκωτίας, οι άνθρωποι έπρεπε να είναι λιτοί και εργατικοί απλά για να επιβιώσουν στις άγονες και ορεινές πατρίδες τους. Η "ηθική" τους προσαρμόστηκε στις ανάγκες τους. Καμία θεολογία δεν τους το «δίδαξε». Επίσης οι ομοεθνείς και ομόθρησκοι τους από πιο εύφορες περιοχές δεν τους προσδιορίζουν σαν "καλβινιστές" αλλά απλά σαν "τσιφούτηδες"....

---

3. Ο ξεχασμένος προτεσταντισμός: όταν ήταν κοινοτικός και αντικαπιταλιστικός

Ο Βέμπερ μιλά για τον προτεσταντισμό σαν να ήταν πάντα καπιταλιστικός. Ξεχνά όμως μορφές όπως του Τόμας Μύντσερ, που ονειρεύτηκε μια κοινοτική κοινωνία και ηγήθηκε της εξέγερσης των χωρικών στη Γερμανία (1524–25).

Ο Μύντσερ θεωρούσε τον Λούθηρο συμβιβασμένο με τις ελίτ. Και δεν είχε άδικο: ο Λούθηρος τελικά συμμάχησε με τους πρίγκιπες ενάντια στους χωρικούς.

Ο προτεσταντισμός δεν ήταν μονολιθικός. Είχε και ριζοσπαστικές, αντικαπιταλιστικές εκδοχές, που όμως δεν επιβίωσαν. Ο Βέμπερ αγνοεί συνειδητά αυτή την πλευρά για να βολέψει το αφήγημά του.

---

4. Γιατί άρεσε τόσο η θεωρία του Βέμπερ;

Η απάντηση είναι απλή: γιατί έδωσε στην αστική τάξη ένα όμορφο παραμύθι για τον εαυτό της.

• Αντί να μιλάμε για βία, αποικιοκρατία και εκμετάλλευση, μιλάμε για «ήθος» και «εργατικότητα».

• Αντί να δούμε τον καπιταλισμό σαν ταξικό σύστημα, τον βλέπουμε σαν «πολιτιστικό επίτευγμα».

• Αντί να σκεφτούμε την εκμετάλλευση, σκεφτόμαστε την «πρόοδο».

Ο Βέμπερ έφτιαξε μια αφήγηση που ταιριάζει απόλυτα με την αυτοεικόνα της Δυτικής αστικής τάξης – και γι’ αυτό ακόμη διδάσκεται παντού, παρότι έγραφε ολοφάνερα μπούρδες. 

---

5. Τι λέει η μαρξιστική ανάλυση;

Ο Μαρξ και ο Ένγκελς μάς δίνουν το σωστό κλειδί: ο καπιταλισμός γεννήθηκε από την εξέλιξη του ίδιου του φεουδαρχικού κόσμου, από την ταξική πάλη, από την ανάπτυξη της αγοράς και την εκμετάλλευση των αποικιών.

Οι θρησκείες και οι ιδεολογίες απλώς ενσωματώθηκαν  πάνω σε αυτές τις αλλαγές, άλλοτε για να τις νομιμοποιήσουν, άλλοτε για να τις αμφισβητήσουν. Δεν ήταν η αιτία· ήταν το αποτέλεσμα.

---

Συμπέρασμα: Ο καπιταλισμός δεν χρειαζόταν τον Θεό – χρειαζόταν την εκμετάλλευση

Η «προτεσταντική ηθική» του Βέμπερ είναι ένας ωραίος μύθος. Αλλά αν κοιτάξουμε την ιστορία με καθαρό και ψυχρό βλέμμα, βλέπουμε ότι ο καπιταλισμός γεννήθηκε όχι από την πίστη, αλλά από τις αντιφάσεις και τις ανάγκες της ίδιας της οικονομίας.

Οι λαοί δούλεψαν, πολέμησαν, εξεγέρθηκαν· οι τάξεις συγκρούστηκαν· και έτσι γεννήθηκε ο καπιταλισμός. Όχι από τον Λούθηρο, ούτε από τον Καλβίνο, αλλά από το αίμα και τον ιδρώτα εκατομμυρίων.

---

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Karl Marx, Το Κεφάλαιο

• Friedrich Engels, Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία

• Karl Marx & Friedrich Engels, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος

• Max Weber, Η Προτεσταντική Ηθική και το Πνεύμα του Καπιταλισμού

• Ellen Meiksins Wood, The Origin of Capitalism

• Perry Anderson, Lineages of the Absolutist State

• Robert Brenner, Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-Industrial Europe