Ο ΤΑΞΙΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ: Η Μαρξιστική θεώρηση

Ο μαρξισμός υπογραμμίζει τον ταξικό χαρακτήρα του δικαίου. Το σύστημα των νομικών κανόνων που υπάρχουν σε μια δοσμένη ταξική κοινωνία και οι αντίστοιχοι σ' αυτούς νομικοί θεσμοί αποτελούν το νομικό εποικοδόμημα, πάνω σε μια ορισμένη βάση παραγωγικών σχέσεων. Κυρίαρχο δίκαιο σε μια δοσμένη κοινωνία είναι η θέληση της κυρίαρχης τάξης. Η θέληση, αν είναι κρατική, πρέπει να εκφραστεί σαν νόμος που καθιερώνεται από την πολιτική εξουσία. Το δίκαιο προϋποθέτει την ύπαρξη κράτους. Το δίκαιο είναι ανίσχυρο χωρίς μηχανισμό ικανό να καταναγκάσει στην τήρηση των κανόνων δικαίου και αντίστροφα το κράτος στην εκπλήρωση των λειτουργιών του στηρίζεται σε ορισμένους κανόνες του δικαίου. Το δίκαιο δεν μπορεί να έχει διαφορετικό ταξικό χαρακτήρα από ό,τι το συγκεκριμένο κράτος. Το δίκαιο εκφράζει πραγματικές κοινωνικές σχέσεις, σχέσεις ιδιοκτησίας. 

Ο Μαρξ στον "πρόλογο της κριτικής της πολιτικής οικονομίας" γράφει: "Σε μια ορισμένη βαθμίδα της εξέλιξής τους οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε αντίθεση με τις υπάρχουσες παραγωγικές σχέσεις ή - πράγμα που αποτελεί μονάχα τη νομική γι' αυτό έκφρασή του - με τις σχέσεις ιδιοκτησίας, μέσα στις οποίες έχει κινηθεί ως τώρα". Απ' αυτό φυσικά δεν πρέπει να συμπεράνουμε ότι οι νομικές σχέσεις ταυτίζονται με τις παραγωγικές σχέσεις. Οχι, οι νομικές σχέσεις είναι το αντικαθρέφτισμα των παραγωγικών σχέσεων σε νόμους, νομικούς κανόνες, σε κρατικές πράξεις. Το δίκαιο σε όλες τις ανταγωνιστικές κοινωνίες εκφράζει και κατοχυρώνει τις σχέσεις κυριαρχίας και υποταγής, κατοχυρώνει και εκφράζει τη δικτατορία ορισμένης τάξης, τον καθοδηγητικό της ρόλο στην κοινωνία. 

Τους κανόνες του δικαίου τους υπερασπίζει, τους φρουρεί η πραγματική δύναμη του κράτους με ολόκληρο τον καταναγκαστικό μηχανισμό της, με το μηχανισμό που έχει υλικές ιδιότητες. Ο μακρύς δρόμος της ιστορικής εξέλιξης του δικαίου επιβεβαιώνει και αποδεικνύει την ορθότητα της μαρξιστικής ταξικής υλιστικής ερμηνείας του. Ως την εποχή των ταξικών κοινωνικών διακρίσεων ίσχυαν οι κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς, τα έθιμα, που όμως αντίθετα από το δίκαιο εξέφραζαν τη βούληση όλων των μελών της Κοινωνίας και βασίζονταν στην κοινωνική ιδιοκτησία. Ελειπε ο υπέρ την κοινωνία ειδικός μηχανισμός που θα επέβαλε δυναμικά την εφαρμογή αυτών των κανόνων. Στο πρωτόγονο κοινοτικό σύστημα οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους ρυθμίζονται από τις παραδόσεις, τα έθιμα που μεταδίδονταν από γενιά σε γενιά. Τα έθιμα, βγαλμένα από τους όρους της υλικής ζωής της κοινωνίας, όριζαν τι μπορεί και τι δεν πρέπει να κάνουν οι άνθρωποι. Τι είναι καλό και τι είναι κακό και εκφράζανε τα συμφέροντα των μελών της κοινωνίας. Γι' αυτό η παράβαση των εθίμων ήταν σπάνιο φαινόμενο.

Αλλά από τη στιγμή που η κοινωνία χωρίστηκε σε τάξεις, από τη στιγμή που παρουσιάστηκαν αντίθετα συμφέροντα, τα έθιμα δεν μπορούσαν πια να ρυθμίσουν τη συμπεριφορά όλων των ανθρώπων. Η αντίληψη για το καλό και το κακό, για το ωφέλιμο και το βλαβερό, για το δίκαιο και το άδικο, έγινε διαφορετική στις διαφορετικές τάξεις. Η πρωτόγονη κοινότητα δεν ήξερε τι είναι κλοπή, γιατί δεν ήξερε τι είναι ατομική ιδιοκτησία. Οταν η ατομική ιδιοκτησία έγινε θεμέλιο της κοινωνικής ζωής γέννησε και την παραβίασή της. Η διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις και το κράτος που γεννήθηκε φέρανε στη ζωή, στη θέση των εθίμων, το δίκαιο με τη μορφή των καταναγκαστικών - υποχρεωτικών κανόνων συμπεριφοράς των ανθρώπων. 

Η πρώτη μορφή του δικαίου υπήρξε το εθιμικό δίκαιο, που ήταν άγραφο. Του γραπτού δικαίου μαρτυρείται η ύπαρξη από την πρώιμη ακόμα αρχαιότητα (Κώδικας Ουρ - Ναμμού στη Μεσοποταμία τον 21ο αιώνα π.Χ., νόμοι του Χαμουραμπί στη Βαβυλώνα το 18ο αιώνα π.Χ., χετιτικοί νόμοι το 14ο π.Χ. αιώνα, οι νόμοι του Δράκοντος στην Αθήνα τον 7ον π.Χ. αιώνα, η Δωδεκάδελτος στη Ρώμη τον 5ο αιώνα π.Χ.). Το δίκαιο ήταν το όπλο της εμφανιζόμενης κρατικής οργάνωσης στον αγώνα κατά της κοινωνίας των γενών (π.χ. οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα στην Αθήνα και του Σέρβιου - Τούλιου στη Ρώμη). Το δίκαιο δέχτηκε την εμφάνιση του θεσμού της δουλείας, καθιέρωσε την ανισότητα μεταξύ των ελεύθερων πολιτικών με πλήρη δικαιώματα, καθώς και ελεύθερων πολιτών με μειωμένα δικαιώματα (περίοικοι της Σπάρτης, πληβείοι της Ρώμης). Επίσης περιόρισε τα δικαιώματα των μετοίκων και των ξένων. 

Το δουλοκτητικό δίκαιο αποτελεί τον πρώτο ιστορικό τύπο δικαίου. Τα τυπικά χαρακτηριστικά του είναι: η μετατροπή των δούλων σε ιδιοκτησία του δουλοκτήτη (ο δούλος είναι αντικείμενο και όχι υποκείμενο δικαιώματος). Η περιφρούρηση με τη βοήθεια εξαιρετικά σκληρών κυρώσεων, της ατομικής ιδιοκτησίας, η πολιτική παντοδυναμία των δουλοκτητών στο κράτος, η εξουσία του πατέρα στην οικογένεια. Το περισσότερο αναπτυγμένο σύστημα δουλοκτητικού δικαίου ήταν το ρωμαϊκό δίκαιο, το οποίο ο Φρειδερίκος Ενγκελς ονόμασε "Κλασική νομική Εκφραση των συνθηκών ζωής και των συγκρούσεων της κοινωνίας στην οποία κυριαρχεί καθαρώς ατομική ιδιοκτησία". Αυτό άσκησε τεράστια επιρροή στο φεουδαρχικό και ιδιαίτερα στο δίκαιο της αστικής τάξης.  

Η διαδικασία διαμόρφωσης του φεουδαρχικού δικαίου στις διάφορες χώρες υπήρξε διαφορετική. Σε μερικές χώρες το δίκαιο της πρώιμης - φεουδαρχικής κοινωνίας δημιουργήθηκε στην πορεία της αποσύνθεσης του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος, χωρίς αξιόλογη επίδραση από το δίκαιο της δουλοκτητικής κοινωνίας (αγγλοσαξονικό δίκαιο). Σε πολλές περιπτώσεις το φεουδαρχικό δίκαιο είχε την προέλευσή του στη μετατροπή του ρωμαϊκού δικαίου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Βυζάντιο, όπου ο Ιουστινιάνειος Κώδικας (CORRYS JURIS CIVILIS) προσπάθησε να προσαρμόσει το δουλοκτητικό δίκαιο στις νέες κοινωνικές απαιτήσεις. Στο φεουδαρχικό δίκαιο εδραιώθηκε απροκάλυπτα η νομική ανισότητα, η διάκριση των δικαιωμάτων των διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων. Σπουδαιότατη θέση στο σύστημα του φεουδαρχικού δικαίου κατείχαν οι κανόνες που ρύθμιζαν τη φεουδαρχική γαιοκτησία και εδραίωναν τον εξαρτημένο χαρακτήρα της θέσης των αγροτών. Διαμορφώνεται η φεουδαρχική ιεραρχία και ρυθμίζονται λεπτομερώς οι σχέσεις υποτέλειας. Γι' αυτό στην πρακτική κυριαρχούσε συχνά το δίκαιο του ισχυρού, το λεγόμενο "δίκαιο της πυγμής". 

Με την ανάπτυξη των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων στη Δυτική Ευρώπη εμφανίστηκε ιδιαίτερο δίκαιο των πόλεων, το οποίο αντικατόπτριζε την ειδική θέση που κατείχε η πόλη στη μεσαιωνική κοινωνία. Συντελέστηκε η αποδοχή του ρωμαϊκού δικαίου με τη λεπτομερή διατύπωση των σχέσεων της εμπορευματικής παραγωγής. Παράλληλα αρχίζει η ανάπτυξη του κανονικού δικαίου που ρύθμιζε τις εσωεκκλησιαστικές υποθέσεις, τις οικογενειακές σχέσεις, ορισμένες αστικές συναλλαγές κλπ. Με την εξάλειψη του φεουδαρχικού κατακερματισμού και την εμφάνιση της απόλυτης μοναρχίας, ενισχύεται η κεντρική εξουσία στη διαμόρφωση του δικαίου, ενώ εξασθενίζουν παράλληλα τα επιμέρους τοπικά προνόμια και ιδιωτικά δικαιώματα. Κατά την εξέλιξη του δικαίου σε κάθε κράτος δημιουργείται ιδιαίτερο σύστημα δικαίου, με υποδομή του τις εθνικοϊστορικές παραδόσεις και ιδιομορφίες του. 

Ως προς τον τύπο, τα νομικά συστήματα που δημιουργήθηκαν στους 17ο - 19ο αιώνα και εξακολουθούν να ισχύουν στα σύγχρονα αστικά κράτη, διακρίνονται στο ρομανικό της ηπειρωτικής Ευρώπης που ως βάση έχει το ρωμαϊκό δίκαιο και στο αγγλοσαξονικό, που εφαρμόζεται στη Μεγάλη Βρετανία, εν μέρει στις ΗΠΑ και στις πρώην αποικίες.

Ο τελευταίος εκμεταλλευτικός τύπος δικαίου είναι εκείνο της αστικής τάξης. Η αστική τάξη ερχόμενη στην εξουσία αντιπαρέθεσε στην κυριαρχούσα κατά το Μεσαίωνα Θεολογική κοσμοθεωρία τη νομική κοσμοθεωρία και στον αγώνα εναντίον του φεουδαρχισμού έκανε ευρεία χρήση των συνθημάτων του φυσικού δικαίου και της νομιμότητας. Με τη νίκη του αστικού κοινωνικού συστήματος, ο ρόλος και η σημασία του δικαίου αυξάνουν σημαντικά. Η ανάπτυξη των εμπορευματικών καπιταλιστικών σχέσεων συνεπέφερε τη γρήγορη ανάπτυξη του λεγόμενου ιδιωτικού δικαίου, δηλαδή των κλάδων του δικαίου (αστικό, εμπορικό κ.ά.), οι οποίοι καθορίζουν τη θέση και τις σχέσεις αυτών που μετέχουν στον κύκλο των καπιταλιστικών συναλλαγών, καθώς και του δικονομικού δικαίου που ρυθμίζει τον τρόπο διακανονισμού του πλήθους των αμφισβητήσεων, οι οποίες εμφανίζονται στον κύκλο αυτό. Ευρύνεται ο ρόλος του δικαίου κατά την άσκηση της πολιτικής εξουσίας και της διοίκησης (συνταγματικό και διοικητικό δίκαιο). Διαμορφώνονται εθνικά συστήματα δικαίου. Λόγω της ταξικής φύσης του, το δίκαιο της αστικής τάξης χρησίμευε ως μέσο εδραίωσης των οικονομικών και πολιτικών όρων του συστήματος κυριαρχίας της αστικής τάξης και εκμετάλλευσης της εργατικής τάξης. Οι Κ. Μαρξ και Φ. Ενγκελς καθόρισαν επακριβώς τους όρους αυτούς "ως βούληση της αστικής τάξης που έχει αναχθεί σε νόμο".

Κώστας ΤΟΥΜΑΣΑΤΟΣ
Δικηγόρος
Μέλος του ΚΜΕ

Πηγή: Ριζοσπάστης

Βλέπε ακόμη:

• Φρίντριχ Ένγκελς: Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους