Σοβιετικά καρτούν: Γιατί τα αριστουργηματικά animation film της ΕΣΣΔ δεν θα γίνουν ποτέ viral #2

Συνέχεια από το προηγούμενο:

Μουσική και εθνογραφία ένα βήμα πιο πέρα από το… μπίμπιτι μπόμπιτι

Η Πεντάμορφη και το Τέρας, 1952 (Союзмультфильм) και 1991 (Disney)

Αν σκεφτεί κανείς πως μία πληθώρα εξαιρετικών ταινιών κινουμένων σχεδίων μεγάλου μήκους είχε κυκλοφορήσει δεκαετίες πριν το Βασιλιά των Λιονταριών, την Πεντάμορφη και το Τέρας, και τη Σταχτοπούτα, θα πρέπει να αναρωτηθεί κανείς σε τι διέφερε η ρωσική κουλτούρα τόσο ώστε να μην ερεθίσει το ενδιαφέρον του δυτικού κοινού, και για ποιο λόγο οι ταινίες αυτές κυκλοφόρησαν μόνο για μικρό χρονικό διάστημα σε βαλκανικές χώρες, ενώ μόλις τρεις-τέσσερεις από αυτές τα κατάφεραν σε διεθνές επίπεδο (και μόνο σε μορφή βιντεοκασέτας.)

Η εύκολη απάντηση είναι σίγουρα πως… δεν ήταν αρκετά καλές. Αναμφίβολα όμως ένα παιδί αναθρεμμένο σε ένα περιβάλλον με ακατανόητα γρήγορο ρυθμό εναλλασσόμενων ερεθισμάτων — ένα παιδί του καπιταλισμού, εν ολίγοις — δε δύναται να ενδιαφερθεί για μία ταινία, εάν αυτή δεν αποσκοπεί στο να το διασκεδάσει ως κλόουν. Και δεν είναι απαραίτητα κακό αυτό, αλίμονο. Όλοι αγαπάμε την καλή κωμωδία και όλοι ξέρουμε πως όσο κι αν κλάψαμε όταν πέθανε ο Μουφάσα, ο θρήνος δεν ήταν αρκετός για να μας αποτρέψει από το να γελάσουμε όταν εμφανίστηκαν ο Τιμόν και ο Πούμπα και έκλεψαν την παράσταση.

Η διαφορά ανάμεσα στα αμερικάνικα «καρτούν» και τα σοβιετικά δεν είναι γεωγραφική, αλλά πολιτισμική. Μπορεί τα δεύτερα να υστερούν σε έντονα, χαρούμενα χρώματα, μπάτζετ που θα προσέθετε χλιδή, συνεχείς εναλλαγές πλάνων και εμπορικούς χαρακτήρες-καρικατούρες, όμως δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν σε ποιότητα.

Οι ταινίες σοβιετικής παραγωγής δεν ωραιοποιούν τίποτα, σε αντίθεση με αυτές της Disney. Δεν ισχυρίζονται πως ο Μόγλης είναι μία διασκεδαστική ιστορία όταν ο πρωταρχικός της στόχος ήταν να θίξει το ζήτημα του Ιμπεριαλισμού στην Ινδία. Η Πεντάμορφη και το Τέρας δεν χορεύουν, ούτε συζούν, ούτε ερωτεύονται, γιατί το τέρας είναι καταραμένο, δυστυχισμένο και μόνο, και η μόνη του παρηγοριά είναι να παρακολουθεί την Πεντάμορφη στα κρυφά να τραγουδάει.

Το 1952, η σλαβική όπερα Snow Maiden του Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ υιοθέτησε για πρώτη φορά μορφή κινουμένων σχεδίων, σε μία ταινία μεγάλου μήκους η οποία δανείστηκε την συμφωνική ορχήστρα της Σοβιετικής Ένωσης και αποτέλεσε ακρογωνιαίο λίθο για την περίοδο του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στον σοβιετικό κινηματογράφο.

Ακόμα και σε μορφή κινουμένων σχεδίων, οι σκληρές σκηνές του έργου παραμένουν αναλλοίωτες, με την πρωταγωνίστρια στο τέλος να αυτοκτονεί καθώς αδυνατεί να αντέξει την απόρριψη που δέχθηκε από τον αγαπημένο της. Η ταινία υπήρξε, μεταξύ άλλων, και μία σημαντική παρουσίαση των παραδοσιακών ρωσικών χορών και εθίμων.

Φεμινισμός, κομμουνισμός, και μια διαφορετική πολιτική ορθότητα

Ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β’ ήταν από τα πρώτα άτομα που αναφέρθηκαν δημόσια στον κινηματογράφο της Σοβιετικής Ένωσης, προτρέποντας όχι μόνο τα παιδιά αλλά και τους ενήλικες να ασχοληθούν με τις ταινίες αυτές, καθώς «μόνο καλοσύνη και ευγένεια» θα μπορούσαν να διδαχθούν από αυτές. Έως το 1960, οι όποιες επιρροές της Disney είχαν εξαλειφθεί ολοκληρωτικά, και η Σοβιετική Ένωση είχε ήδη δημιουργήσει έναν κολοσσό δικών της ταινιών και παραγωγών.

Με πλέον ώριμη συνείδηση ως προς τα μηνύματα και το ύφος των παραγωγών της, οι αλληγορίες και η πολιτισμική κληρονομιά που σκιαγραφούνται μέσα από τις ταινίες ρώσικης παραγωγής πατούν γερά στα πόδια τους και έχουν υιοθετήσει έναν ιδιαίτερο για τα δυτικά δεδομένα τρόπο εξιστόρησης.

Το 1967, η Σοβιετική Ένωση κυκλοφόρησε τη δική της έκδοση του Μόγλη – αν κανείς όμως περιμένει αρκούδες που χορεύουν και τραγουδούν, δεν θα τις βρει εδώ. Ο Μόγλης είναι ένα παιδί που μεγάλωσε στη ζούγκλα σαν αγρίμι, επομένως η πλειοψηφία των σκηνών του έργου είναι πολύ σκοτεινές.

Όσο για τον αγαπημένο πάνθηρα Μπαγκίρα, οι υπεύθυνοι της εταιρίας παραγωγής Союзмультфильм (Soyuzmultfilm) έλαβαν την απόφαση να τον παρουσιάσουν για πρώτη φορά ως θηλυκό χαρακτήρα, εξηγώντας πως ο κόσμος του παιδικού θεάματος υστερεί δραματικά σε γυναικείους δυναμικούς χαρακτήρες, κάτι που ευελπιστούσαν να αλλάξουν.

Όταν αργότερα οι ταινίες αυτές κυκλοφόρησαν και εκτός της Σοβιετικής Ένωσης, οι περισσότερες από αυτές μεταπωλημένες παράνομα, διαμορφώθηκαν έτσι ώστε να είναι πιο εύπεπτες για το δυτικό κοινό. Σκηνές όπου ο Μόγλης σκοτώνει ή τραυματίζει άλλα ζώα κόπηκαν, και μία σκηνή στην πολυβραβευμένη Βασίλισσα του Χιονιού όπου δύο κορίτσια φαίνεται να δίνουν ένα φιλί στο στόμα προτού αποχωριστούν φαίνεται να έχει κοπεί ή να έχει αντικατασταθεί σε κάποιες χώρες.

Τέλος, στη Νεκρή Πριγκίπισσα και τους Επτά Ιππότες, η πριγκίπισσα ανασταίνεται από το φιλί του αγαπημένου της μόνον στην τελική έκδοση της ταινίας, ενώ στην πρωτότυπη κυκλοφορία φαίνεται να παραμένει νεκρή. Παρά τις πάμπολλες ομοιότητες με τη Χιονάτη, δεν πρόκειται για κάποια παραλλαγή. Η ιστορία της πριγκίπισσας που δηλητηριάζεται από το μήλο που της προσέφερε η κακιά μητριά της φαίνεται ανήκει στη ρώσικη παράδοση και γράφτηκε από τον Αλεξάντερ Πούσκιν το 1833.

Οι μεταρρυθμίσεις της περεστρόικα, που είχαν ως αποτέλεσμα και τη διάσπαση των μεγάλων παραγωγών ταινιών σε πολλές μικρότερες, και τέλος η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, οδήγησαν αναπόφευκτα και στη λήξη της χρυσής περιόδου της Ρωσικής βιομηχανίας του θεάματος. Πολλοί από τους παραγωγούς επιχείρησαν να συνεχίσουν την δημιουργία ταινιών κινουμένων σχεδίων, αυτή τη φορά με στόχο αποκλειστικά το ενήλικο κοινό, ελπίζοντας πως έτσι θα αναγνωριστούν πιο εύκολα στα διεθνή φεστιβάλ.

Αναμφίβολα η αισθητική των σοβιετικών παραμυθιών δεν ταιριάζει σε όλους. Πέραν πάσης αμφιβολίας κάποιοι θα τα βρουν βαρετά, εκτός του στοιχείου τους. Ίσως να είναι ξεπερασμένα, παλιά, «κουλτουριάρικα» με την κακή έννοια, αυτή που σε κάνει να χασμουριέσαι γιατί δεν αντέχεις τόση κουλτούρα.

Ίσως κάποια πράγματα τα αγαπάς μόνο αν μπορείς να τα βρεις στις πολύ μακρινές παιδικές σου αναμνήσεις για να τα νοσταλγήσεις. Ίσως πάλι, να προσέφεραν τις βάσεις για την εξέλιξη του animation όπως το γνωρίζουμε σήμερα, και ο ρόλος τους στην ιστορία του κινηματογράφου να μην εκτιμήθηκε ποτέ ορθά.

Μένει να αναρωτηθεί κανείς αν η χρυσή εποχή των σοβιετικών φιλμ κινουμένων σχεδίων έληξε οριστικά, ή αν υπάρχει το ενδεχόμενο να αποκτήσει και πάλι ζωή μέσω μιας πιθανής αναβίωσης. Το μέλλον θα δείξει.

Πηγή: Χριστίνα Μίχαλου από το Περιοδικό