Σοβιετικά καρτούν: Γιατί τα αριστουργηματικά animation film της ΕΣΣΔ δεν θα γίνουν ποτέ viral #1

Όσοι υπήρξαν παιδιά τις δεκαετίες του οδγόντα και του ενενήντα, πιθανώς ανακαλούν να θέλουν οπωσδήποτε να αποκτήσουν κάποια στιγμή στη ζωή τους βιντεοκασέτες της Disney. Είχε κάτι ιδιαίτερο η διαδικασία του βίντεο, που η φρενίτιδα του Νέτφλιξ δεν μπορεί να αντικαταστήσει· η επίσκεψη στο γειτονικό βίντεο κλαμπ, η αναζήτηση, ύστερα η αναμονή όσο η κασέτα γυρίζει στην αρχή γιατί ο τελευταίος που τη νοίκιασε την επέστρεψε χωρίς να την ετοιμάσει για τον επόμενο. Οι κασέτες της Disney ξεχώριζαν από τις υπόλοιπες — έβγαιναν σε χρώμα μπλε, και έφεραν ένα ασημένιο αυτοκολλητάκι ανωτερότητας στην ετικέτα τους, ώστε να μην μοιάζουν με τις απομιμήσεις.

Όσο για τις απομιμήσεις, στην Ελλάδα κυκλοφορούσαν συνήθως σε εξευτελιστικές τιμές, από μικρές και μάλλον αταβιστικές εταιρίες τύπου Τζοκόντα Βίντεο. Πρόχειρα μεταγλωτισμένες, άλλες φορές σε μισά ελληνικά και μισά ρώσικα, με περίεργα σκίτσα και μουντά χρώματα που για ένα παιδί εξοικειωμένο με τη μαγεία του Disney σίγουρα δεν ήταν και τόσο… κουλ. Αυτό που λίγοι γνωρίζουν, είναι πως στην πραγματικότητα δεν επρόκειτο καθόλου για απομιμήσεις, αλλά για πρωτότυπα έργα δημιουργημένα τουλάχιστον τριάντα χρόνια πριν τα αντίστοιχα της Disney. Φυσικά, ο αριστουργηματικός σοβιετικός κινηματογράφος δε θα γίνει ποτέ viral — και εκείνα τα DVD του ενός ευρώ που κείτονται δίπλα στις χλωρίνες στο σούπερ μάρκετ είναι ίσως τα πιο αδικημένα καλλιτεχνήματα του περασμένου αιώνα.

«Θέλουμε κι εμείς Μίκι Μάους!»

Το ντεμπούτο του Γουόλτ Ντίσνεϋ το 1928 με την πρωτοποριακή δημιουργία του πασίγνωστου Μίκι Μάους αποτέλεσε έμπνευση αλλά και πρόκληση για τις υπόλοιπες ανερχόμενες εταιρίες παραγωγής ταινιών που θέλησαν να μιμηθούν, αν όχι να ξεπεράσουν το ήδη διάσημο καρτουνάκι που είχε συστήσει μία πληθώρα νέων δυνατοτήτων στον κόσμο του κινηματογράφου.

Η Σοβιετική Ένωση όχι μόνο δεν αποτέλεσε εξαίρεση, αλλά φάνηκε να εκτιμά ιδιαίτερα την τεχνική κινουμένων σχεδίων. Το 1933, ο Ντίσνεϋ έστειλε στη Ρωσία μία συλλογή των πρώτων του ολιγόλεπτων δημιουργιών, ώστε να προβληθούν στο φεστιβάλ της Μόσχας. Η αντίδραση του κόσμου ήταν αναπάντεχα θετική, με τους πολίτες να ζητούν από τον Στάλιν να δημιουργήσει και αυτός κάτι όμοιο. Το σύνθημα της ημέρας ήταν «Θέλουμε κι εμείς Μίκι Μάους!» Πολύ σύντομα, η Σοβιετική Ένωση εγκαινίασε το δικό της στούντιο παραγωγής κινουμένων σχεδίων, που όμως σε τίποτα δε θύμιζε το δρόμο που είχε ξεκινήσει να χαράζει η Disney.

Ενώ οι υπόλοιπες χώρες πάσχιζαν να δημιουργήσουν ταινίες με τέσσερα ή πέντε καρέ ανά δευτερόλεπτο, η Σοβιετική Ένωση ήταν η πρώτη της εποχής της που έφτασε τα είκοσι τέσσερα, με την ποιότητα της ροής του αποτελέσματος να είναι κατά πολύ ανώτερη των δυτικών ταινιών κινουμένων σχεδίων της εποχής.
Το εμπορικό άγχος των δυτικών στούντιο να εξελιχθούν γρήγορα σε έναν αντάξιο αντίπαλο της Disney, οδηγούσε συχνά σε πρόχειρα αποτελέσματα, με ρηχές ιστορίες που ενθουσίαζαν για λίγο αλλά στο τέλος δεν άφηναν τίποτα στο κοινό.

Στη Σοβιετική Ένωση, ο απώτερος σκοπός για διεθνή ανταγωνισμό απουσίαζε. Όλες οι παραγωγές ήταν εσωτερικής κατανάλωσης, γεγονός που επέτρεπε στους παραγωγούς να εστιάσουν στην ποιότητα του αποτελέσματος και όχι στην εμπορικότητα αυτού.

Οι ταινίες που δημιουργήθηκαν σταδιακά μέσα στις επόμενες δεκαετίες, φωτογραφίζουν μία Ρωσία πληθωρική λαογραφικά, με συγκινητικούς μύθους και πλούσια ιστορία, χωρίς να λείπει φυσικά η αντιπολεμική και κομμουνιστική προπαγάνδα που προσέθεσε στα παραμύθια την απαραίτητη ιστορική σφραγίδα της εποχής.

Πρόκειται για έναν καθρέπτη των πεποιθήσεων, των προσδοκιών, των φόβων αλλά και των επιτευγμάτων που έλαβαν χώρα μετά τη Ρωσική Επανάσταση.

Μία κουλτούρα υψηλής αισθητικής

Εκεί που η Disney βασίστηκε στο εύκολο γέλιο που προκαλεί η βία (βλ. αιώνιοι εχθροί που ζουν για να αλληλοσκοτώνονται, όπως ο Τομ και ο Τζέρυ) η Ρωσία επένδυσε στις λαϊκές της παραδόσεις ώστε να προβάλει υψηλή αισθητική και να αναδείξει την παραδοσιακή μουσική της.

Τα μηνύματα υπέρ της πλουτοκρατίας και βασιλείας που εδρεύουν στα κλασικά παραμύθια είτε εξομαλύνθηκαν είτε επικρίθηκαν εμμέσως μέσω της εξιστόρησης, αφού ο «καλός νέος» δεν είναι σχεδόν ποτέ πρίγκιπας ή βασιλιάς όπως στα δυτικά παραμύθια. Όσο για τις αλληγορίες τους, εστιάζουν πάντα στην καλοσύνη και την αλληλεγγύη, χωρίς να χρησιμοποιείται η βία ως σάτιρα.

Τα σοβιετικά παραμύθια προσφέρουν πλούτο γνώσεων και ιδιαίτερη, σπάνια αισθητική που δεν συναντάται στα (πολύ πιο εμπορικά) αμερικάνικα κινούμενα σχέδια. Δεν είναι άξιο απορίας ωστόσο το ότι σπάνια γίνονται αναφορές σε αυτές τις ταινίες, ή το ότι ελάχιστη αναγνωρισιμότητα έλαβαν ακόμα και την περίοδο της πρώτης κυκλοφορίας τους παρά τη, συγκριτικά με την Disney, μεγαλύτερη εμβάθυνση και ωριμότητα με την οποία χειρίστηκαν την πληθώρα ιστοριών με τις οποίες καταπιάστηκαν.

Τα αποστειρωμένα δυτικά παραμύθια αντιφάσκουν ανάμεσα σε βίαια και σεξιστικά στερεότυπα που θέλουν τις εκρήξεις, τα καρούμπαλα, τις τρικλοποδιές και τους παχείς ανθρώπους να αποτελούν πηγή γέλωτος, όσο παρουσιάζουν τις γυναίκες ως απογοητευμένες υπάρξεις που αδημονούν να παντρευτούν τον πρίγκηπα για να απελευθερωθούν από τη μιζέρια τους.

Βεβαίως, τα σοβιετικά παραμύθια δεν γλίτωσαν από όλα τα στερεότυπα της εποχής (τα οποία εξήντα χρόνια πριν αποτελούσαν την αναμενόμενη νόρμα), και εντούτοις, αντιμετώπισαν τον θεατή με μία σπάνια σοβαρότητα, σχεδόν συγκινητική, χωρίς τον σχεδόν ψυχαναγκαστικό χλευασμό μεταξύ ηρώων που περιμένει κανείς να συναντήσει σε κάθε σκηνή μίας «παιδικής» ταινίας.
Σε αντίθεση με τα περισσότερα ευρωπαϊκά και ασιατικά κινούμενα σχέδια, που βρίσκονται σε μία μόνιμη άγραφη ανταλλαγή ιδεών με τις υπερπαραγωγές της Αμερικής, τα σοβιετικά παραμύθια είναι ίσως τα μόνα που έμειναν εντελώς ανεπηρέαστα από εξωτερικούς παράγοντες για πολλές δεκαετίες, και που ακολούθησαν μία πορεία εξ ολοκλήρου αυτοδημιούργητη.

Μάλιστα, κάποιες από τις τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν παραμένουν μέχρι και σήμερα άγνωστες εκτός της Ρωσίας. Για τη δημιουργία του Полигон (Polygon), μίας ταινίας κινουμένων σχεδίων που στόχευε σε αντιπολεμική προπαγάνδα, χρησιμοποιήθηκε μία τεχνική ρεαλιστικής ζωγραφικής δύο διαφορετικών επιπέδων διαφορετικών χρωμάτων για το κάθε καρέ – το αποτέλεσμα ήταν τόσο ρεαλιστικό που θύμιζε μεταγενέστερα τρισδιάστατα ψηφιακά animation, σε μία εποχή που αντίστοιχες χρήσεις του CGI δεν ήταν ακόμη εφικτές. Αυτή η τεχνική δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ από άλλες χώρες.

Η Πεντάμορφη και το Τέρας, 1952 (Союзмультфильм) και 1991 (Disney)

Συνεχίζεται...