Με αφορμή την προσκύνηση του ιερού κάστανου...

Αγία Ειρήνη στην Πόλη. Δείγμα διακόσμησης

 των εκκλησιών την περίοδο της εικονομαχίας

Με αφορμή την προσκύνηση του "ιερού κάστανου" στο ναό του Αγίου Δημητρίου στο Αγρίνιο, μια καραμπινάτη δηλαδή ειδωλολατρική πρακτική που μας γυρίζει πολιτιστικά, πίσω ακόμη και από το "δωδεκάθεο", είπαμε να θυμηθούμε την πρώτη (και δυστυχώς τελευταία) απόπειρα να καταργηθούν τέτοιου είδους πρακτικές, ήδη από το μακρινό ...726μ.χ.
______________

ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ: Όταν η ιστορία γράφεται από τους νικητές

Γράφει ο Γιάννης Σιατούφης

«Σαρακηνόφρων», «παράνομος βασιλεύς», «αλιτήριος δράκων», «θεομάχος», «αντίχρηστος» είναι μερικά επίθετα με τα οποία χαρακτήριζαν σύγχρονοι και μεταγενέστεροι ιστορικοί, χρονικογράφοι και απλοί πολίτες τον Λέοντα Γ΄ τον Ίσαυρο, τον πρώτο εικονομάχο αυτοκράτορα. Αντίστοιχα επίθετα χρησιμοποιήθηκαν και για τον γιο και διάδοχό του Κωνσταντίνο Ε΄(«μιαρόν γέννημα», «άγριος θηρ», «πρόδρομος του Αντίχριστου», «Κοπρώνυμος», κ.α.). Ήταν όμως έτσι τα παραπάνω πρόσωπα;

Εικονομαχία ονομάστηκε η περίοδος από το 717 μ.Χ. μέχρι το 843 μ.Χ., κατά την οποία ο λαός της Βυζαντινής[sic]* Αυτοκρατορίας διχάστηκε σε εικονολάτρες, οι οποίοι ήθελαν τις εικόνες στους λατρευτικούς χώρους, και σε εικονομάχους, που ήθελαν την κατάργηση των εικόνων. Το διάταγμα για την κατάργηση των εικόνων εκδόθηκε από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Λέων Γ΄ Ίσαυρο το 730 μ.Χ. .

Οι αιτίες που οδήγησαν τους Ισαύρους να απαγορέψουν τις εικόνες ποικίλουν. Άλλοι θεωρούν ότι η πολιτική, κοινωνική και στρατιωτική μεταρρύθμιση επέβαλε την απαγόρευση. Άλλοι πιστεύουν ότι δογματικοί ήταν οι λόγοι. Ενώ κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν ότι ένα φυσικό φαινόμενο, μία έκρηξη του ηφαιστείου στη Σαντορίνη (Θήρα), έκανε τον αυτοκράτορα να το θεωρήσει θεία οργή για τη λατρεία των εικόνων εκ μέρους των πιστών.

Είναι γεγονός ότι η περίοδος της εικονομαχίας συμπίπτει με την αναδιοργάνωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με το θεσμό των Θεμάτων, δηλαδή τις μικρές διοικητικές περιφέρειες στις οποίες χωρίστηκε η αυτοκρατορία με επικεφαλής ένα στρατηγό. Οι στρατιωτικές αυτές περιφέρειες αποτελούνταν από στρατιώτες-καλλιεργητές. Οι Ίσαυροι αυτοκράτορες στηρίχτηκαν στον επαρχιακό στρατό των θεμάτων για να αντιμετωπίσουν τους εχθρούς που απειλούσαν το κράτος εκείνη την περίοδο, δηλαδή τους Άραβες και τους Βουλγάρους.

Για να μετατρέψουν τους στρατιώτες από ακτήμονες σε καλλιεργητές χρειάζονταν, οι εικονομάχοι αυτοκράτορες, τις απέραντες εκκλησιαστικές και μοναστηριακές εκτάσεις, τις οποίες προσπάθησε να τις φορολογήσει ή να τις αποσπάσει από την Εκκλησία προς όφελος του Κράτους.
Επίσης η ανάγκη της αυτοκρατορίας σε στρατιώτες, για να αντιμετωπίσει τους εχθρικούς λαούς που την απειλούσαν, έκανε τους Ισαύρους να εφαρμόσουν τη στρατιωτική θητεία σε όλους τους μοναχούς, κάτι το οποίο απέφευγαν μέχρι τότε.

Τα παραπάνω προσέκρουσαν στην παντοδύναμη τότε Εκκλησία, δηλαδή Πατριάρχες, επισκόπους και ηγούμενους. Αυτοί, όπως ήταν φυσικό, ήταν αντίθετοι με κάθε παραχώρηση εκκλησιαστικής περιουσίας στο κράτος. Είχαν ισχυρά ερείσματα στα λαϊκά στρώματα χρησιμοποιώντας τις θαυματουργές εικόνες, οι οποίες είχαν υποκαταστήσει και την ιατρική.

Οι δύο εικονομάχοι αυτοκράτορες, Λέων Γ΄ και Κωνσταντίνος Ε΄

Αυτό το ακαταμάχητο όπλο του κλήρου μπήκε στο στόχαστρο των αυτοκρατόρων. Η εικονομαχία δηλαδή ήταν το μέσο που χρησιμοποίησαν οι Ίσαυροι για να επιβληθούν στον κλήρο και να προχωρήσουν στις μεταρρυθμίσεις του κράτους. Γι’ αυτό καθαίρεσαν την ηγεσία της Εκκλησίας, η οποία αποτελούνταν από εικονολάτρες, επιβάλλοντας νέα ηγεσία, που υποστήριζε την εικονομαχική πολιτική. Επίσης κατοχύρωσαν δογματικά την παραπάνω πολιτική τους με τη σύγκληση Συνόδου το 754 μ.Χ. .

Οι μεταρρυθμίσεις των Ισαύρων όμως είχαν θετικά αποτελέσματα. Η τόνωση της στρατιωτικής δύναμης της αυτοκρατορίας με το θεσμό των θεμάτων και την επέκτασή τους οδήγησε στην επιτυχή αντιμετώπιση των Αράβων και των Βουλγάρων. Ο Λέων ο Γ΄ κατάφερε να αποκρούσει τον ισχυρό στρατό και στόλο των Αράβων το 717μ.Χ.-718 μ.Χ. . Η ήττα αυτή εμπόδισε για μία ακόμη φορά τους μουσουλμάνους να εισβάλλουν στην Ευρώπη, κάτι το οποίο σταμάτησε από τότε την ορμητικότητά τους. Από την άλλη πλευρά ο γιος του Κωνσταντίνος Ε΄ προχώρησε σε επιθετικές ενέργειες εναντίον των Αράβων, ενώ απέτρεψε την ενδυνάμωση των Βουλγάρων και εδραίωσε την κυριαρχία του Βυζαντίου στα Βαλκάνια.

Επίσης οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις έφεραν χρήματα στα κρατικά ταμεία και η ζωή έγινε πιο φτηνή και ανθρώπινη για το μέσο βυζαντινό πολίτη. Ενώ τα προηγούμενα χρόνια κυριαρχούσε η αριστοκρατία με τη μεγάλη ιδιοκτησία της γης, που καλλιεργούσαν οι «κολόνοι», δηλαδή οι προσδεμένοι στη γη γεωργοί, τώρα αρχίζει να ακμάζει η ελεύθερη αγροτική κοινότητα. Οι γεωργοί, ελεύθεροι πια, με τον Γεωργικό Νόμο, καλλιεργούσαν την ιδιοκτησία τους και στρατεύονταν στο θέμα στο οποίο ανήκαν. Χιλιάδες εργάτες εργάζονται σε δημόσια έργα στην πρωτεύουσα. Τα προϊόντα κατέστησαν πάμφθηνα και ακόμη και ο εικονολάτρης χρονικογράφος χαρακτήρισε Μίδα τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ε΄, γιατί πήρε μέτρα για τον ανεφοδιασμό της Πόλης, πράγμα το οποίο συνετέλεσε στο να πέσει η τιμή του σιταριού.

Επίσης συντελέστηκε μεταρρύθμιση και στη δικαιοσύνη με την έκδοση της «Εκλογής», ένα συνοπτικό νομικό κείμενο για πρώτη φορά στα ελληνικά, για να είναι κατανοητό και από τους κοινούς δικαστές της επαρχίας, οι οποίοι δεν είχαν και ιδιαίτερη μόρφωση. Με απλές, κατανοητές και σύντομες νομικές οδηγίες έγινε ένα χρήσιμο πρακτικό εργαλείο, που εισήγαγε και νέα στοιχεία όπως το δίκαιο των συναλλαγών και το δίκαιο του γάμου. Προσπάθησε να περιορίσει την ποινική μεταχείριση ανάλογα με την κοινωνική τάξη του κατάδικου, να διαφοροποιήσει τις χρηματικές ποινές ανάλογα με την οικονομική επιφάνεια του υπόχρεου και να περιορίσει τη δικαστική αυθαιρεσία.

Ανατολικοί Ρωμαίοι στρατιώτες

Από την άλλη πλευρά, όμως, προχώρησαν οι εικονομάχοι σε μια σειρά από ακραίες ενέργειες εναντίον των αντιπάλων τους. Δολοφονίες, εξορίες, φυλακίσεις, καταστροφές εικόνων-έργων τέχνης ήταν καθημερινό φαινόμενο για το μεγαλύτερο διάστημα που διήρκησε αυτός ο διχασμός στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ειδικά ο Κωνσταντίνος ο Ε΄, αν και ήταν ικανότατος στρατηγός σε βαθμό που οι στρατιώτες του να τον θεωρούν ημίθεο, αποδείχτηκε εμπαθέστερος εικονομάχος από τον πατέρα του Λέων Γ΄. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε΄ με τις θεολογικές πραγματείες του ξεκινώντας από τις μαγικές ανατολικές αντιλήψεις υποστήριζε την ομοουσιότητα της εικόνας με το πρόσωπο και απέρριπτε τη δυνατότητα της πραγματικής απεικονίσεως του Χριστού. Ουσιαστικά ξεπερνούσε τα επιχειρήματα των προηγούμενων εικονομάχων, οι οποίοι θεωρούσαν τη λατρεία των εικόνων ως αναβίωση της ειδωλολατρείας.

Οι ναοί, αφού καταστράφηκαν οι εικόνες, διακοσμήθηκαν από κοσμικούς πίνακες με θέματα από τον κόσμο των ζώων και φυτών, αλλά και από τη ζωή του αυτοκράτορα, δηλαδή πολέμους, κυνήγια, ιπποδρομίες, θεατρικά έργα κ.α. . Την εποχή εκείνη μοναστήρια έκλεισαν, κατασχέθηκαν ή μεταβλήθηκαν σε δημόσια λουτρά και δημόσια καταστήματα. Συνέβησαν ακρότητες όπως ο εξαναγκασμός μοναχών να διαλέξουν είτε να αποτάξουν το ράσο και να παντρευτούν είτε να τυφλωθούν και να εξοριστούν, όπως επίσης έφτασαν στο σημείο να απαγορέψουν τη λατρεία των λειψάνων, των Αγίων ακόμη και της Παναγίας.

Επιπλέον η περίοδος της εικονομαχίας στάθηκε ένα ακόμη πλήγμα στις σχέσεις Κωνσταντινούπολης-Ρώμης και τις έφερε ένα βήμα πιο κοντά στο οριστικό σχίσμα. Αυτό συνέβη, γιατί οι εικονομάχοι προσπάθησαν να επιβάλλουν την εικονομαχία και στη Δύση, η οποία ήταν εικονόφιλη. Ο Πάπας αντέδρασε και οι Ίσαυροι, σε αντίποινα, αφαίρεσαν τις επαρχίες της Καλαβρίας, Σικελίας και του Ιλλυρικού (δηλαδή τον ελλαδικό χώρο) και τις προσάρτησαν στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης.
____________
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• OSTROGORSKY, G., Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τομ. 2ος, Εκδ. Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1979.
• VASILIEV, A., Ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, εκδ. Μπεργαδή, Αθήνα 1954.
• ΙΣΤΟΡΙΚΑ, εφημ. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, Εικονομαχίες: κι όμως έσωσαν το Βυζάντιο, 16 Δεκεμβρίου 1999.

Πηγή: Ερανιστής 
__________
*O όρος "Βυζαντινή Αυτοκρατορία" για την περιγραφή της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, παρότι έχει επικρατήσει, είναι πλήρως αντιεπιστημονικός, καθώς ουδέποτε το ίδιο το ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος στο οποίο αναφέρεται, το χρησιμοποίησε για τον εαυτό του, ούτε οι σύγχρονοι του για αυτό.
Ο όρος "Βυζάντιο" καθιερώθηκε από τον Άγγλο ιστορικό Γκίμπον, και οφείλεται στην τότε προσπάθεια των ανερχόμενων δυτικών δυνάμεων της εποχής να οικειοποιηθούν την έννοια της Ρωμαϊκότητας ως ιδεολογικό προκάλυμμα του ιμπεριαλισμού τους.
Έτσι η έννοια της "Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας" (και συνακόλουθα του "Ρωμαϊσμού" σαν ιμπεριαλιστικής** ιδεολογίας) δεν έπρεπε επ'ουδενί να συνδεθεί με την "απολίτιστη" ανατολή.
Επινοήθηκε δε, το 1557, έναν αιώνα περίπου μετά την Άλωση, από τον Γερμανό ιστορικό Ιερώνυμο Βολφ, που τον χρησιμοποίησε για πρώτη φορά στο έργο του Corpus Historiae Byzantinae, με σκοπό να κάνει διάκριση ανάμεσα στην αρχαία Ρωμαϊκή ιστορία και τη μεσαιωνική Ελληνική ιστορία.  
Παρόλα αυτά, αφήσαμε τον όρο "Βυζάντιο-Βυζαντινός" στο κείμενο ως έχει. 
**Εδώ ο όρος "ιμπεριαλισμός" δεν χρησιμοποιείται με την Λενινιστική, αλλά με την ετυμολογική του έννοια.