Η Επανάσταση του 1917, αυτονομιστικές κινήσεις και το ζήτημα του Πόντου

Πολλοί ερευνητές συνδέουν σε μεγάλο βαθμό τον «αγώνα για την ίδρυση ανεξάρτητου ποντιακού κράτους» με τα γεγονότα στη Ρωσία το 1917 και τις σχετικές κινήσεις των εκεί Ελλήνων [15]. Ειδικότερα, ο Ανδρέας Ζαπάντης αναφέρει: «Το καλοκαίρι του 1917, συνεπεία των αυτονομιστικών κινημάτων τα οποία προκάλεσε η αλλαγή καθεστώτος στη Ρωσία, οι ελληνικές κοινότητες της νοτίου Ρωσίας συγκρότησαν το Πρώτο Πανελλήνιο Κογκρέσο στο Ταγκανρόντ και συνεζήτησαν σχέδια για τοπική αυτονομία. Ταυτόχρονα οι Ελληνες της Υπερκαυκασίας συγκρότησαν Κογκρέσο στην Τιφλίδα προς τον σκοπό να επιτύχουν την ανεξαρτησία της περιοχής του Πόντου. Ενα δεύτερο Πανελλήνιο Κογκρέσο συνήλθε τον Οκτώβριο του 1919 στο Αικατερινοντάρ. Και τον Δεκέμβριο του 1919, οι Ελληνες της Υπερκαυκασίας, οι περισσότεροι από τους οποίους ήσαν από την περιοχή του Πόντου, εσχημάτισαν μιαν Εθνική Συνέλευση η οποία άρχισε διαπραγματεύσεις με τη Δημοκρατία της Γεωργίας για την ανεξαρτησία του Πόντου» [16].

Τα θέματα που απασχόλησαν τους αντιπροσώπους των διαφόρων Ελληνικών Κοινοτήτων (ως επί το πλείστον μέλη της αστικής τάξης και των ανωτέρων βαθμίδων του κλήρου) συμπεριελάμβαναν μεταξύ άλλων: δημιουργία κεντρικού οργάνου εκπροσώπησης, αυτονομία της Ελληνικής Εκκλησίας, εθνικοποίηση των Ελληνικών σχολείων, ίδρυση Ελληνικής Τράπεζας, προξενείων, κλπ. [17]

Εχοντας υπόψη τα παραπάνω, δεν αποτελεί ενδεχομένως έκπληξη ο χαρακτηρισμός «κράτος μέσα στο κράτος» που απέδωσε μέλος ποντιακής αποστολής στη Θεοδοσία της Κριμαίας στην εκεί Ποντιακή Επιτροπή [18].

Στο θέμα της αυτονόμησης κατεγράφησαν διάφορες γνώμες και «τάσεις», αφού άλλοι υποστήριζαν την ίδρυση ανεξάρτητου κράτους, είτε Ποντοτουρκικού είτε Ποντοαρμένικου, άλλοι έκλιναν προς μία μορφή ομοσπονδίας, άλλοι προς μία διευρυμένη αυτονομία κλπ. Σημαντικό ρόλο στις διαφωνίες έπαιζαν τα «εμπορικά συμφέροντα» διαφορετικών κύκλων της άρχουσας τάξης των Ποντίων, οι οποίοι και αναλόγως υποστήριζαν το ένα ή το άλλο σενάριο [19]. Οι ενδογενείς αντιθέσεις και χειρισμοί των τότε ποντιακών οργανώσεων θεωρήθηκαν εν συνεχεία από πολλούς ως ο καθοριστικός παράγοντας για την κατάληξη του ποντιακού ζητήματος. Ο Ιωνας Δραγούμης, παραδείγματος χάριν, σε σχετικό του άρθρο με τίτλο «Το ζήτημα του Πόντου», κάνοντας μια ανασκόπηση / εκτίμηση της εξέλιξης του ποντιακού ζητήματος «καταλογίζει ευθύνες για την αποτυχία της ποντιακής υποθέσεως ιδιαιτέρως στις τότε ποντιακές οργανώσεις» [20].

Ο Κωνσταντίνος Κυνηγόπουλος που συμμετείχε στη συνέλευση των αντιπροσώπων των ελληνικών κοινοτήτων του Καρς (τέλη Δεκεμβρίου 1917 - αρχές Ιανουαρίου 1918) αναφέρει πως, παρότι διατυπώθηκαν διάφορες γνώμες για το τι μέλλει γενέσθαι, η συνέλευση διαλύθηκε χωρίς να βγει κάποιο αποτέλεσμα, εξαιτίας της «ιδιοτέλειας» των αντιμαχόμενων πλευρών, οι οποίες ανταγωνίζονταν η μία την άλλη για τα «πρωτεία μεταξύ των Ελλήνων» [21].

Ομοίως, ένας Πόντιος πρόσφυγας τόνισε στη μαρτυρία του πως ο «Ελεύθερος Πόντος», «δεν μπόρεσε να σταθεί, γιατί εμείς οι Ελληνες πάντα μαλώνουμε αναμεταξύ μας». Ειδικότερα, αναφέρθηκε στις εσωτερικές φαγωμάρες μεταξύ Βενιζελικών και Λαϊκών, με τους πρώτους να υποστηρίζουν -σύμφωνα με τη γραμμή Βενιζέλου- ότι ο Πόντος από μόνος του δεν μπορούσε να σταθεί, παρά μόνο μέσω ομοσπονδίας (με τους Αρμένιους) [22]. Πράγματι, στις 30 Δεκεμβρίου 1918, ο Βενιζέλος προχώρησε στην κατάθεση υπομνήματος προωθώντας την παραχώρηση του Πόντου στο υπό ίδρυση κράτος της Αρμενίας. Η πρότασή αυτή απορρίφθηκε κατηγορηματικά από την ποντιακή ηγεσία.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης οι προτάσεις Σταυριδάκη (πολιτικού εκπροσώπου της Ελληνικής Κυβέρνησης στον Πόντο και τον Καύκασο), ο οποίος προωθούσε το σενάριο στρατιωτικής επέμβασης της Ελλάδας στον Καύκασο με σκοπό τη δημιουργία ελληνικού κράτους που θα περιελάμβανε ολόκληρη την περιοχή της Υπερκαυκασίας. Το εγχείρημα αυτό θα βασιζόταν στο γεγονός, όπως ο ίδιος υποστηρίζει, ότι «δεν υπήρχε κυρίαρχη δύναμη στην περιοχή και η Ρωσία ήταν εξασθενημένη από τον εμφύλιο πόλεμο», ενώ σημαντικό ρόλο στην υλοποίησή του θα έπαιζε και εξοπλισμένο τμήμα των Ελλήνων της Ρωσίας [23].

Οι επιδιώξεις αυτές ήταν καθαρά ιμπεριαλιστικού χαρακτήρα και λίγο είχαν να κάνουν με το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης, αφού, ακόμα και αν δεχτούμε τον αριθμό των Ελλήνων που εμφανίζεται από το συντάκτη της παραπάνω πρότασης να κατοικεί στην περιοχή ως δεδομένο (600.000), αυτός αντικειμενικά δεν αποτελούσε παρά μόνο μια μικρή μειοψηφία επί του συνόλου του εντόπιου πληθυσμού (περίπου 6 εκατομμύρια σύμφωνα με την απογραφή του 1926). Οι όποιες πιθανότητες εφαρμογής ενός τέτοιου σεναρίου εξανεμίστηκαν γρήγορα από την ταχεία επικράτηση των επαναστατικών δυνάμεων στην περιοχή.

Το ζήτημα της ανεξαρτησίας του Πόντου συνδέθηκε, λοιπόν, άμεσα τόσο με τις εξελίξεις στη Ρωσία το 1917 και έπειτα όσο και με τις επιδιώξεις του ελληνικού κεφαλαίου στην ευρύτερη περιοχή του Ευξείνου Πόντου και του Καυκάσου. Ο Ιωάννης Καλτσίδης (τότε Διοικητής της Ελληνικής Μεραρχίας του Καυκάσου) προσφέρει στην αυτοβιογραφία του μια άκρως αποκαλυπτική καταγραφή της ροής των γεγονότων μετά και την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων από τον Πόντο, αναφέροντας μεταξύ άλλων πως «στην Τραπεζούντα, με την προοπτική της υποχώρησης του ρωσικού στρατού, έγιναν κάτι σπασμωδικές κινήσεις των προυχόντων και της πνευματικής ηγεσίας: Συμβούλια, συσκέψεις, συνεννοήσεις κλπ. με πρόεδρο τον Μητροπολίτη Χρύσανθο [24] και με σκοπό την αναχαίτιση της προέλασης του τουρκικού στρατού, μέχρι που να οργανωθεί στον Καύκασο από Αρμενίους, Γεωργιανούς και Ελληνες αξιόμαχος στρατός...»

«...Με την υποχώρηση των Ρώσων ο ελληνικός πληθυσμός του Πόντου βρέθηκε σε άσχημη θέση. Ως την τελευταία στιγμή κανείς δεν πίστευε ότι ο ρωσικός στρατός μπορούσε να υποχωρήσει. Οταν όμως τον είδαν να εγκαταλείπει τα πάντα και να φεύγει, άρχισαν να σκέφτονται και τη δική τους υποχώρηση. Δυστυχώς δεν είχαν τα μέσα και έφευγαν όσοι ήταν οικονομικά ισχυροί...».

«...Τότε η ηγεσία της Τραπεζούντας κινήθηκε και παρήγγειλε σ' όλες τις περιφέρειες, που βρίσκονταν κατά μήκος των συνόρων, να οργανωθούν, να οπλιστούν και να κρατήσουν το μέτωπο. Επειδή όμως οι Ελληνες αυτής της περιοχής δεν ήταν δυνατόν ν' αποτελέσουν μια αξιόλογη στρατιωτική δύναμη που να κρατήσει το μέτωπο, άρχισαν να διαδίδουν παντού ότι στο Καρς, την Τιφλίδα, κλπ. οργανώθηκε μια ελληνική Μεραρχία, που θα έτρεχε να βοηθήσει τους Πόντιους, ότι σύντομα θα πρόφταιναν και τα Αρμένικα, Γεωργιανά και Κοζάκικα στρατεύματα κλπ. Με τις διαδόσεις αυτές ο ελληνικός πληθυσμός πίστεψε ότι θα μπορούσε να κρατήσει το μέτωπο και άρχισε να οργανώνεται... Τότε ακριβώς ρίχτηκεν η ιδέα του Ελεύθερου Πόντου...».

«...Αλλά και τα βιαστικά αυτά μέτρα των Ποντίων, η πρόχειρη οργάνωση και ο εξοπλισμός μερικών τμημάτων, δεν μπόρεσαν να δημιουργήσουν σοβαρή αντίσταση. Οι υποσχέσεις για στρατιωτική βοήθεια απ' τον Καύκασο, κλπ. έμειναν απραγματοποίητες... Οι Ελληνες αρχηγοί της πρωτεύουσας του Πόντου αναγκάστηκαν να φύγουν και ο λαός έμεινε με τα όπλα στα χέρια, εκτεθειμένος στην τουρκική προέλαση, δίχως οδηγίες, δίχως αρχηγούς και πρόγραμμα ενεργειών...».

Ο συγγραφέας δεν παρέλειψε ακόμα να καταγγείλει και τη στάση των συμπατριωτών του στη Ρωσία, καθώς και τις επιπτώσεις που αυτή είχε στις τύχες του ποντιακού ελληνισμού στην Τουρκία. Σε συνάντηση που πραγματοποιήθηκε με την Ελληνική Αποστολή (Σταυριδάκης) και αντιπροσώπους ελληνικών χωριών τόνισε αγανακτισμένος: «Εσείς από την ελεύθερη Γεωργία φωνάζετε για τον Ελεύθερο Πόντο, αλλά κανείς από σας δεν βρίσκεται εκεί πέρα να οργανώσει επανάσταση ή να ενεργήσει επικεφαλής του έθνους... Ο Πόντος όμως δεν ελευθερώνεται, αν δεν χύσουμε αίμα. Εμπρός λοιπόν κύριοι. Πηγαίνετε στον Πόντο, τεθείτε επικεφαλής του Εθνους και αγωνιστείτε για την ελευθερία του. Εγώ σας δίνω τον λόγο μου ότι με τον εδώ στρατό μας θα σας συνδράμω. Δεν πηγαίνετε όμως. Και ποιο είναι το αποτέλεσμα που φέρνετε με τις φωνές σας από δω; Θα ξυπνήσετε το μίσος των Τούρκων και μια μέρα ο λαός του Πόντου, που είναι ανίδεος και δεν ξέρει τα μεγαλεπήβολα σχέδιά σας, θα πληρώσει τα αποτελέσματα των ενεργειών σας»25.

Και δεν ήταν βέβαια αυτή η μόνη περίπτωση όπου αποφάσιζαν άλλοι για τις τύχες των Ποντίων της περιοχής χωρίς να τους ρωτήσουν. Στο Παμποντιακό Συνέδριο που συγκλήθηκε στη Μασσαλία στις 22 Γενάρη του 1918, για παράδειγμα, συμμετείχαν «εκπρόσωποι» (σε εισαγωγικά γιατί στην ουσία δεν εκπροσωπούσαν τον ποντιακό λαό αλλά τα συμφέροντα της τάξης τους) των Ποντίων της Ευρώπης και της Αμερικής, «όχι όμως Πόντιοι που ζούσαν στη Ρωσία και τον Πόντο»! Η Εκτελεστική Επιτροπή που προέκυψε από τις εργασίες του Συνεδρίου έλαβε μάλιστα και μια σειρά «πρωτοβουλιών» στο όνομα του Πόντου, η αποτελεσματικότητα των οποίων αμφισβητείται ακόμα και από την αστική ιστοριογραφία26.
________________
15. Βλέπε για παράδειγμα Φωτιάδης Κ., σελ. 38, 2004.
16. Ζαπάντης Α., σελ. 26, 1989.
17. Παυλίδης Ε., σελ. 97-98, 1953.
18. Πρόκειται για αποστολή ανταρτών με σκοπό την ενίσχυση του αγώνα του Πόντου, η οποία πραγματοποιήθηκε τον Αύγουστο του 1917. Βλέπε Κελεκίδης Δ., σελ. 90, 2006.
19. Κρυπτογράφημα Κανελλόπουλου στον Πολίτη, Κωνσταντινούπολη 19 Ιουλίου 1919, Αρχείο Βενιζέλου, Φάκελοι Υπουργείου Εξωτερικών 173/21, Μουσείο Μπενάκη.
20. Παρατίθεται στο Λαμψίδης Ο., «Προσπάθειες Στρατιωτικής Οργανώσεως των Ελληνοποντίων 25 Απριλίου 1919-5 Απριλίου 1920», σελ. 22, εκδ. Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2002. Συμπληρώνει μάλιστα στη συνέχεια ο συγγραφέας πως όταν δημοσιεύτηκε το εν λόγω άρθρο, οι ποντιακές οργανώσεις κατηγόρησαν «το μητροπολίτη Χρύσανθο ως εμπνευστή του άρθρου και ως πληροφοριοδότη».
21. Χειρόγραφο 16, Περιοχή Καυκάσου: Κυνηγόπουλος Κωνσταντίνος, «Το Μπεζιρκιάν-Κερζίτ του Καρς», σελ. 54-55, Αρχείο ΚΜΣ.
22. Συνέντευξη Ρ15: Νικόλαος Παναγιωτίδης, Μπορζόμ Γεωργίας (ΙΑΠΕ).
23. Βλέπε Αγτζίδης Β., σελ. 209-211, 2005.
24. Μετέπειτα αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος.
25. Χειρόγραφο 2, Περιοχή Καυκάσου: Καλτσίδης Ιωάννης, «Ο Ελληνισμός του Καυκάσου και οι περιπέτειές του», σελ. 73-76, 163-164, Αρχείο ΚΜΣ, 1963.
26. Βλέπε Κασαπίδης Μ. Λ., Χρύσανθος: «Ο Αρχιερέας-Εθνάρχης των Ποντίων», σελ. 74-75, ΕΚΕΜΕ, Μελβούρνη, 2004.

Απόσπασμα από το ιστορικό ένθετο του Ριζοσπάστη της 19/5/13 με τίτλο "ΠΤΥΧΕΣ ΚΑΙ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΥ" (που καλό θα είναι να διαβαστεί ολόκληρο) και που μας το ξαναθύμησε το ιστολόγιο "Revoloution now!"