Τροτσκισμός ή Λενινισμός; Η λενινιστική θεωρία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια χώρα

Το παραμύθι:

Η επανάσταση στη Ρωσία έμεινε απομονωμένη από όλες τις άλλες χώρες, όπου η επανάσταση ηττήθηκε (Γερμανία, Αυστρία, Ουγγαρία κτλ). Τότε, μετά και το θάνατο του Λένιν, ο γραφειοκράτης Στάλιν επινόησε την αντεπαναστατική θεωρία για οικοδόμηση του σοσιαλισμού σε μια χώρα, στην απομονωμένη ΕΣΣΔ, η οποία ερχόταν σε αντίθεση με το λενινιστικό διεθνισμό, τον οποίο στην πραγματικότητα υπεράσπισε ο Τρότσκι…

Η πραγματικότητα:

Η δυνατότητα οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια χώρα αποτελεί θεμελιώδη θέση του Λενινισμού και προκύπτει από την ανάλυση της φύσης του ιμπεριαλισμού και συγκεκριμένα από το γεγονός ότι η ανισόμετρη ανάπτυξη αποκτά απόλυτη ισχύ. Ο Τρότσκι αντιπαρατέθηκε στο Λένιν για αυτή την άποψη πριν ακόμα μπει στο κόμμα των μπολσεβίκων, παρόλο που μετέπειτα αυτός, όπως και οι οπαδοί του χρεώνουν την ιδέα αυτή στον Στάλιν, ο οποίος την υπερασπίστηκε.

1. Τι λέει ο Λένιν

Οι τροτσκιστές για την τεκμηρίωση των παραπάνω ισχυρισμών χρησιμοποιούν διάφορα αποσπάσματα του Λένιν, στα οποία φαίνεται να μιλάει για αδύνατο της οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια χώρα. Αποσπάσματα όπως το παρακάτω:

“Από διεθνή-ιστορική άποψη, αναμφίβολα δεν θα υπήρχε καμιά ελπίδα για την τελική νίκη της επανάστασής μας αν αυτή έμενε μόνη της, αν δεν εμφανίζονταν επαναστατικά κινήματα σε άλλες χώρες”.

Παρ’ όλα αυτά υπάρχει σειρά άλλων τοποθετήσεων του Λένιν, όπου φαίνεται να υποστηρίζει ακριβώς τα αντίθετα, και οι οποίες είτε αποσιωπούνται είτε παρερμηνεύονται. Για παράδειγμα στο άρθρο του «Για το σύνθημα των Ενωμένων Πολιτειών της Ευρώπης»:

“Ως ξεχωριστό σύνθημα, εντούτοις, το σύνθημα των Ενωμένων Πολιτειών του Κόσμου θα ήταν μετά βίας σωστό, πρώτον, επειδή συγχωνεύεται με τον σοσιαλισμό’ δεύτερον, επειδή μπορεί να ερμηνευθεί λανθασμένα και να σημαίνει ότι η νίκη του σοσιαλισμού σε μια μόνη χώρα είναι αδύνατη, και μπορεί επίσης να δημιουργήσει εσφαλμένες αντιλήψεις ως προς τις σχέσεις μιας τέτοιας χώρας με τις άλλες.”

Επίσης:

«Η ανισόμετρη οικονομική και πολιτική ανάπτυξη είναι απόλυτος νόμος του καπιταλισμού. Απ’ εδώ βγαίνει πως είναι δυνατή η νίκη του σοσιαλισμού, στην αρχή σε μερικές ή και σε μια μονάχα, χωριστά παρμένη, καπιταλιστική χώρα. Το νικηφόρο προλεταριάτο αυτή της χώρας, αφού θα απαλλοτρίωνε τους καπιταλιστές και θα οργάνωνε τη σοσιαλιστική παραγωγή στη χώρα του. Θα ξεσηκωνόταν ενάντια στον υπόλοιπο καπιταλιστικό κόσμο, παίρνοντας μαζί του τις καταπιεζόμενες τάξεις των άλλων χωρών, ανάβοντας σ’ αυτές εξεγέρσεις ενάντια στους καπιταλιστές, χρησιμοποιώντας, σε περίπτωση ανάγκης, ακόμα και τη στρατιωτική δύναμη ενάντια στις τάξεις των εκμεταλλευτών και τα κράτη τους“. (Λένιν, Άπαντα, τομ. 18)

Υπάρχει στην πραγματικότητα αντίφαση στις παραπάνω τοποθετήσεις; Καμία. Στο πρώτο απόσπασμα ο Λένιν μιλάει ξεκάθαρα για τελική νίκη του σοσιαλισμού. Δεν είναι μια τυχαία διατύπωση. Τι σημαίνει τελική νίκη του σοσιαλισμού; Σύμφωνα με τον ορισμό του Μαρξ, ο σοσιαλισμός είναι η κατώτερη φάση της ίδιας κομμουνιστικής κοινωνίας, πράγμα που σημαίνει πως τελική νίκη του σοσιαλισμού συνεπάγεται ότι έχουν λυθεί οριστικά οι ανταγωνιστικές αντιθέσεις της κοινωνίας, αρχίζει η απονέκρωση του κράτους κτλ.

Ωστόσο πρέπει να γίνει μια πολύ ουσιαστική διάκριση μεταξύ της οικοδόμησης του σοσιαλισμού και της τελικής νίκης του σοσιαλισμού. Η τελική νίκη του σοσιαλισμού δεν μπορεί να επιτευχθεί στα πλαίσια ενός μεμονωμένου κράτους, όπως τονίζει ο Λένιν παραπάνω αλλά και έχουν επισημάνει όλοι οι κλασικοί του μαρξισμού, μεταξύ αυτών και ο Στάλιν. Αυτό δε σημαίνει ότι η διαδικασία οικοδόμησης δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί, ή έστω να ξεκινήσει σε μια μεμονωμένη χώρα ή σε μια σειρά χωρών.

(Τελική νίκη του σοσιαλισμού προφανώς δεν υπήρξε στην ΕΣΣΔ, αυτό όμως δε σημαίνει ότι δεν έγιναν βήματα για την κοινωνικοποίηση της βιομηχανίας, τη κολλεκτιβοποίηση, τον κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας, τον περιορισμό της εμπορευματικής παραγωγής και του νόμου της αξίας κτλ.)

Στο παραπάνω απόσπασμα ο Λένιν λέει ότι «είναι δυνατή η νίκη του σοσιαλισμού στην αρχή σε μερικές ή και σε μια μονάχα χωριστά παρμένη χώρα», καθώς και πως μετά τη νίκη, το προλεταριάτο «θα οργάνωνε τη σοσιαλιστική παραγωγή στη χώρα του». Το τελευταίο δεν μπορεί να αφήσει καμιά αμφιβολία για το τι εννοεί ο Λένιν ως νίκη του σοσιαλισμού: την οικοδόμησή του, ούτε απλώς την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας, ούτε όμως και την τελική νίκη του.

Πώς θα μπορούσε άραγε να συμβαδίσει μια θέση του Λένιν για αδύνατο της οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια χώρα με τα παρακάτω:

«Ο σοσιαλισμός δεν είναι τώρα πια ζήτημα του μακρινού μέλλοντος ή κάποια αφηρημένη εικόνα, ή κάποιο εικόνισμα. Σχετικά με τα εικονίσματα διατηρούμε την παλιά, πολύ κακή γνώμη. Το σοσιαλισμό το μπάσαμε στην καθημερινή ζωή και σʼ αυτόν πρέπει να προσαρμοστούμε. Να ποιο είναι το καθήκον των ημερών μας, να ποιο είναι το καθήκον της εποχής μας. Επιτρέψτε μου να τελειώσω εκφράζοντας την πεποίθηση, πως όσο δύσκολο κι αν είναι αυτό το καθήκον, όσο κι αν είναι καινούριο σε σύγκριση με το προηγούμενο καθήκον μας, και πως όσες δυσκολίες και αν μας παρουσιάζει, εμείς όλοι μαζί, όχι αύριο, μα μέσα σε λίγα χρόνια, θα πραγματοποιήσουμε με κάθε θυσία αυτό το καθήκον, έτσι που απ’ τη Ρωσία της ΝΕΠ να γίνει μια Ρωσία σοσιαλιστική». (Λένιν, Άπαντα, τομ. 27).

Τι νόημα θα είχαν άραγε όλες οι υποδείξεις του Λένιν μετά το ’17, που αναφέρονται στα άμεσα καθήκοντα της σοβιετικής εξουσίας για τη δημιουργία της βάσης για το σοσιαλισμό με την εκμηχάνιση της αγροτικής παραγωγής και εξάλειψης της μικροϊδιοκτησίας, τα σχέδια για εξηλεκτρισμό, για τα εκπολιτιστικά καθήκοντα κτλ σε μια Ρωσία όπου ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να οικοδομηθεί;

Ο Λένιν μιλά ξεκάθαρα για σοσιαλιστική Ρωσία. Ο Τρότσκι υποστηρίζει πως κάτι τέτοιο είναι αδύνατο και μάλιστα χρεώνει την άποψή του αυτή στο Λένιν…

2. Τι λέει ο Στάλιν

«Με το να γκρεμίσεις όμως την εξουσία της αστικής τάξης και με το να εγκαθιδρύσεις την εξουσία του προλεταριάτου σε μια χώρα, δε σημαίνει ακόμα ότι εξασφαλίζεις την πλήρη νίκη του σοσιαλισμού. Έχεις ακόμα μπροστά σου το κύριο καθήκον του σοσιαλισμού: την οργάνωση της σοσιαλιστικής παραγωγής. Μπορεί όμως να λυθεί αυτό το καθήκον, μπορεί να επιτευχθεί η οριστική νίκη του σοσιαλισμού σε μια χώρα χωρίς τις κοινές προσπάθειες των προλετάριων μερικών προχωρημένων χωρών; Όχι, είναι αδύνατο».

Αυτά γράφει ο Στάλιν υποστηρίζοντας τις θέσεις του Λένιν το 1924, οπότε και άνοιξε η αντιπαράθεση για το ζήτημα στο κόμμα των μπολσεβίκων, στην μπροσούρα «Η Οκτωβριανή Επανάσταση και η τακτική των Ρώσων κομμουνιστών». Το 1926 (στο «Για τα ζητήματα του Λενινισμού») τονίζει την διάκριση ανάμεσα στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού και στην τελική νίκη του σοσιαλισμού. Συμπληρώνει την προηγούμενη διατύπωση θεωρώντας την ασαφή και ανεπαρκή:

«Η ανεπάρκειά της (διατύπωσης) συνίσταται στο γεγονός ότι συνδέει σ’ ένα ζήτημα δυο διαφορετικά ζητήματα: το ζήτημα για τη δυνατότητα της ανοικοδόμησης του σοσιαλισμού με τις δυνάμεις μιας χώρας, στο οποίο πρέπει να δοθεί καταφατική απάντηση, και το ζήτημα για το αν η χώρα της δικτατορίας του προλεταριάτου μπορεί να θεωρεί τον εαυτό της απόλυτα εξασφαλισμένο από μια επέμβαση, και συνεπώς απ’ την παλινόρθωση του παλιού καθεστώτος, χωρίς τη νικηφόρα επανάσταση σε μια σειρά άλλες χώρες, στο οποίο πρέπει να δοθεί αρνητική απάντηση».

Όπως επίσης:

«Η νίκη του σοσιαλισμού σε μια χώρα δεν είναι αυτοσκοπός. Η επανάσταση της νικήτριας χώρας δεν πρέπει να θεωρεί τον εαυτό της σαν αυτάρκες μέγεθος, μα σα στήριγμα, σα μέσο για την επιτάχυνση της νίκης του προλεταριάτου σ’ όλες τις χώρες. Γιατί η νίκη της επανάστασης σε μια χώρα, και στη δοσμένη περίπτωση στη Ρωσία, δεν είναι μονάχα προϊόν της ανισόμετρης ανάπτυξης και της προοδευτικής αποσύνθεσης του ιμπεριαλισμού. Είναι ταυτόχρονα απαρχή και προϋπόθεση της παγκόσμιας επανάστασης».

Ο Στάλιν, αναπτύσσοντας τη λενινιστική σκέψη, δίνει τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού στη χώρα που νίκησε και στην παγκόσμια επανάσταση. Σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς των τροτσκιστών, ότι η θεωρία της οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια χώρα αποτελούσε υποχώρηση απ’ το διεθνισμό και ερχόταν σε αντίθεση με την εξάπλωση της επανάστασης, ο Στάλιν υποστήριζε ότι αποτελούσε προϋπόθεση και βάση στήριξής της:

«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ίδια η εξέλιξη της παγκόσμιας επανάστασης, το ίδιο το προτσές της απόσπασης μιας σειράς νέων χωρών απ’ τον ιμπεριαλισμό, θα συντελείται τόσο πιο γρήγορα και πιο σταθερά, όσο πιο σταθερά θα δυναμώνει ο σοσιαλισμός στην πρώτη νικήτρια χώρα, όσο πιο γρήγορα θα μετατρέπεται αυτή η χώρα σε βάση της παραπέρα ανάπτυξης της παγκόσμιας επανάστασης, σε μοχλό για την παραπέρα αποσύνθεση του ιμπεριαλισμού».

Η θέση αυτή επιβεβαιώνεται στην σημερινή εποχή της «κατάρρευσης» του σοσιαλισμού, με τον πιο τραγικό τρόπο…

3. Τι λέει ο Τρότσκι

«Χωρίς την άμεση κρατική υποστήριξη του ευρωπαϊκού προλεταριάτου η εργατική τάξη της Ρωσίας δε θα μπορέσει να κρατηθεί στην εξουσία και να μετατρέψει την προσωρινή της κυριαρχία σε μακρόχρονη σοσιαλιστική δικτατορία. Δεν πρέπει να αμφιβάλουμε ούτε στιγμή γι’ αυτό».(«Η επανάστασή μας», 1906)

Αλλά και μετά τη νίκη της επανάστασης ο Τρότσκι γράφει το 1922 (πρόλογος για την επανέκδοση της μπροσούρας «Πρόγραμμα Ειρήνης»):

«Η διαβεβαίωση, που επαναλαμβάνεται μερικές φορές στο «Πρόγραμμα ειρήνης» ότι η προλεταριακή επανάσταση δε μπορεί να ολοκληρωθεί νικηφόρα μέσα σε εθνικά πλαίσια, θα φανεί ίσως σε μερικούς αναγνώστες ότι έχει διαψευσθεί απ’ την πεντάχρονη σχεδόν πείρα της Σοβιετικής μας Δημοκρατίας. Ένα τέτοιο συμπέρασμα όμως θα ‘ταν αβάσιμο. Το γεγονός ότι το εργατικό κράτος σε μια χώρα, και μάλιστα σε μια χώρα που είναι καθυστερημένη, κρατήθηκε ενάντια σ’ όλο τον κόσμο, δείχνει την κολοσσιαία δύναμη του προλεταριάτου, που σ’ άλλες πιο προχωρημένες, πιο πολιτισμένες χώρες θα είναι σε θέση να κάνει πραγματικά θαύματα. Αν όμως υπερασπίσαμε τον εαυτό μας σαν κράτος από πολιτική και στρατιωτική άποψη, δε φτάσαμε, μα ούτε και ζυγώσαμε στη δημιουργία της σοσιαλιστικής κοινωνίας… Ως τότε, που στα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη θα βρίσκεται στην εξουσία η αστική τάξη, θα είμαστε αναγκασμένοι, στον αγώνα ενάντια στην οικονομική απομόνωση, να επιδιώκουμε συμφωνίες μα τον καπιταλιστικό κόσμο. Μπορούμε ταυτόχρονα να πούμε με πεποίθηση, ότι αυτές οι συμφωνίες στην καλύτερη περίπτωση μπορούν να μας βοηθήσουν να επουλώσουμε αυτές ή εκείνες τις οικονομικές πληγές μας, να κάνουμε αυτό ή εκείνο το βήμα προς τα μπρος, αλλά ότι μια πραγματική άνοδος της σοσιαλιστικής οικονομίας στη Ρωσία θα γίνει δυνατή μονάχα ύστερα απ’ τη νίκη του προλεταριάτου στις σπουδαιότερες χώρες της Ευρώπης».

Ο Λένιν μιλάει για σοσιαλιστική Ρωσία. Ο Τρότσκι λέει ότι δεν μπορούμε να οικοδομήσουμε σοσιαλισμό, ότι το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι συμφωνίες με τον καπιταλιστικό κόσμο, οι οποίες ούτε κι αυτές μπορούν να μας σώσουν εφόσον η επανάσταση έχει ηττηθεί σε άλλες (αναπτυγμένες) χώρες, αλλά οι συμφωνίες το πολύ να βοηθήσουν να επουλώσουμε τις οικονομικές πληγές, σε μια καπιταλιστική Ρωσία πάντα… Δηλαδή να διατηρηθεί επί μακρόν ένα ιδιόμορφο καθεστώς με την εξουσία των μπολσεβίκων σε πολιτικό επίπεδο αλλά χωρίς να μετασχηματιστεί η καπιταλιστική βάση στην οικονομία.

Η θέση των Λένιν και Στάλιν λέει σταθεροποίηση του καθεστώτος εσωτερικά, με το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της οικονομίας και εξωτερικά ξεσήκωμα των εργατών των άλλων χωρών για την επέκταση της επανάστασης και σε άλλες χώρες. 

Η θέση του Τρότσκι λέει μόνο το δεύτερο, ενώ εσωτερικά υποστηρίζει ότι, μιας και η οικοδόμηση του σοσιαλισμού είναι αδύνατη, το καθεστώς πρέπει να κρατηθεί όπως όπως κάνοντας συμφωνίες με τον καπιταλιστικό κόσμο, οι οποίες απλώς θα επουλώσουν τις πληγές της (καπιταλιστικής) χώρας και σε καμιά περίπτωση δε θα συμβάλλουν σε μια «άνοδο της σοσιαλιστικής οικονομίας».

Και για να μην μένει καμιά αμφιβολία, ο Τρότσκι στο «Πρόγραμμα Ειρήνης» αντιπαρατίθεται στο ίδιο το άρθρο του Λένιν «Για το σύνθημα των Ενωμένων Πολιτειών της Ευρώπης», απόσπασμα του οποίου παρατίθεται παραπάνω:

«Η μοναδική κάπως συγκεκριμένη ιστορική γνώμη ενάντια στο σύνθημα των Ενωμένων Πολιτειών διατυπώθηκε στην ελβετική εφημερίδα Σοσιαλδημοκράτης (τότε κεντρικό όργανο των μπολσεβίκων) με την παρακάτω φράση: ‘Ο ανισόμετρος χαρακτήρας της οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης είναι απόλυτος νόμος του καπιταλισμού’. Από ‘δω ο Σοσιαλδημοκράτης έβγαλε το συμπέρασμα πως είναι δυνατή η νίκη του σοσιαλισμού σε μια χώρα και πως γι’ αυτό δεν είναι ανάγκη να εξαρτούμε τη δημιουργία της δικτατορίας του προλεταριάτου σε κάθε ένα ξεχωριστό κράτος από τη δημιουργία των Ενωμένων Πολιτειών της Ευρώπης. Είναι πέρα για πέρα αδιαφιλονίκητη η αντίληψη ότι είναι ανισόμετρη η καπιταλιστική ανάπτυξη των διαφόρων χωρών. Όμως η ίδια αυτή η ανισομετρία είναι πολύ ανισόμετρη. Το καπιταλιστικό επίπεδο της Αγγλίας, της Αυστρίας, της Γερμανίας ή της Γαλλίας δεν είναι το ίδιο. Σε σύγκριση όμως με την Αφρική και την Ασία όλες αυτές οι χώρες αποτελούν την καπιταλιστική ‘Ευρώπη’, που ωρίμασε για την κοινωνική επανάσταση. Το γεγονός ότι ούτε μια χώρα δεν πρέπει να ‘περιμένει’ τις άλλες στον αγώνα της, αποτελεί μια στοιχειώδη σκέψη, που είναι ωφέλιμο και απαραίτητο να την επαναλαμβάνουμε, για να μην υποκατασταθεί η ιδέα της παράλληλης διεθνιστικής δράσης με την ιδέα της διεθνιστικής απραξίας που κρατά στάση αναμονής. Χωρίς να περιμένουμε τους άλλους αρχίζουμε και συνεχίζουμε τον αγώνα πάνω σε εθνικό έδαφος, έχοντας απόλυτα την πεποίθηση ότι η πρωτοβουλία μας θα δώσει ώθηση στον αγώνα των άλλων χωρών. Και αν δεν θα γινόταν αυτό, τότε θα ‘ταν ανώφελο να πιστεύουμε -αυτό δείχνουν και η πείρα της ιστορίας και οι θεωρητικές αντιλήψεις- πως λόγου χάρη μια επαναστατική Ρωσία θα μπορέσει να αντέξει σε μια συντηρητική Ευρώπη, ή ότι μια σοσιαλιστική Γερμανία θα μπορούσε να παραμένει απομονωμένη μέσα στον καπιταλιστικό κόσμο».

Τι μας λέει εδώ ο Τρότσκι λίγο καιρό πριν την επανάσταση του ‘17;

α) Σημειώνει το συμπέρασμα του Λένιν, ότι είναι δυνατή η νίκη του σοσιαλισμού σε μια χώρα.

β) Παραδέχεται το νόμο της ανισόμετρης ανάπτυξης, ανακαλύπτει όμως ότι σε σχέση με τα άλλα κράτη τα ευρωπαϊκά είναι πολύ κοντά στο επίπεδο ανάπτυξης, ότι δηλαδή εν τέλει μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών η ανάπτυξη δεν είναι και τόσο ανισόμετρη και φτάνει στο σημείο να λέει ότι στην «καπιταλιστική Ευρώπη» συνολικά παρμένη η επανάσταση έχει ωριμάσει.

γ) Παραδέχεται τον αγώνα σε εθνικό επίπεδο, θεωρεί όμως αδύνατο μια επαναστατική Ρωσία, ή ακόμα και η αναπτυγμένη Γερμανία, να σταθεί μόνη της απέναντι στον καπιταλιστικό κόσμο. (Στον πρόλογο του 1922 που βρίσκεται παραπάνω δηλώνει αμήχανα πως το γεγονός ότι η Ρωσία στέκεται ήδη 5 χρόνια απέναντι στον καπιταλιστικό κόσμο, δεν αναιρεί τη θέση του).

Με λίγα λόγια, ενώ δέχεται τις βάσεις της λενινιστικής ιδέας περί οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια χώρα (ανισόμετρη ανάπτυξη κτλ), αναιρεί το συμπέρασμα με τερτίπια του στυλ «ανισόμετρη ανισομετρία».

Τουλάχιστον τότε ο Τρότσκι απέδιδε την άποψη της οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μια χώρα σ’ αυτόν που πραγματικά τη συνέλαβε…

Πηγή: Παρεκκλήσι