Etienne Balibar: Για τη δικτατορία του προλεταριάτου

(Μτφρ.: Νίκος Μανωλόπουλος

Εκδόσεις Οδυσσέας)

Κεφάλαιο 3

Τι είναι η Κρατική εξουσία;

...τι άλλο είναι η σύγχρονη ιστορία παρά η ιστορία των επαναστάσεων και των αντεπαναστάσεων, που ο αντίκτυπός τους συνταράζει ακόμα και τις χώρες που φαινομενικά "χαίρουν" γαλήνης και ησυχίας; Γι' αυτό και δεν υπάρχει επαναστάτης που να μην αναγνωρίζει, στα λόγια τουλάχιστον, την αποφασιστική σημασία του προβλήματος της εξουσίας.

[...] Βλέπουμε πως το πρόβλημα της εξουσίας δεν μπορεί με κανένα τρόπο να αναχθεί σε πρόβλημα τακτικής. Οι μορφές κάτω από τις οποίες πραγματοποιείται αρχικά η κατάληψη της εξουσίας (ένοπλη εξέγερση, μακρόχρονος λαϊκός πόλεμος, ειρηνική πολιτική νίκη ή και άγνωστες ακόμη σήμερα μορφές) εξαρτώνται άμεσα από την συγκυρία και τις εθνικές ιδιομορφίες. [...] Η έννοια της δικτατορίας του προλεταριάτου δεν σχετίζεται άμεσα με τις συνθήκες και τις μορφές της "κατάληψης της εξουσίας". Αντίθετα, είναι αξεχώριστη με το πρόβλημα της κατοχής της εξουσίας, που ουσιαστικά δεσπόζει σε όλη την πορεία της επανάστασης.

Σε τελευταία ανάλυση, αυτό οφείλεται στο ότι η κρατική εξουσία δεν είναι εξουσία ενός ατόμου, μιας ομάδας ατόμων, ενός ιδιαίτερου κοινωνικού στρώματος (όπως η "γραφειοκρατία" ή η "τεχνοκρατία") ούτε καν ενός --στενότερου ή ευρύτερου-- τμήματος μιας τάξης. Προϊόν της ταξικής πάλης, η κρατική εξουσία δεν μπορεί παρά να είναι όργανο της άρχουσας τάξης· αυτό ακριβώς ονόμαζαν ο Μαρξ και ο Λένιν δικτατορία της άρχουσας τάξης.

[...] [η έννοια της δικτατορίας του προλεταριάτου] δεν παύει να προσκρούει στην κυριαρχία της αστικής νομικής ιδεολογίας για το κράτος, σύμφυτης άλλωστε με τη λειτουργία, της οποίας η αποτύπωση αποτελεί ζωτικό συμφέρον της αστικής τάξης. Η αστική νομική ιδεολογία επηρεάζει αναπόφευκτα τους ίδιους τους εργαζόμενους. [...] Επομένως, ανάλυση του κράτους από την προλεταριακή σκοπιά της ταξικής πάλης σημαίνει ταυτόχρονα κριτική της αστικής νομικής του παράστασης. 

Το περίφημο πρόβλημα της "δημοκρατίας" και της "δικτατορίας" είναι από άκρη σε άκρη διαποτισμένο από την νομική ιδεολογία, της οποίας η δράση απλώνεται μέσα στις τάξεις του ίδιου του εργατικού κινήματος, παίρνοντας τη μορφή του οπορτουνισμού. [...] Η νομική ιδεολογία παραπέμπει στο δίκαιο· ωστόσο, μολονότι απαραίτητη για τη λειτουργία του, δεν είναι το δίκαιο καθαυτό. Το δίκαιο είναι μόνο ένα σύστημα από κανόνες, δηλαδή υλικούς καταναγκασμούς, στους οποίους υπόκεινται τα άτομα. Η νομική ιδεολογία ερμηνεύει και δικαιώνει τον καταναγκασμό αυτό, παριστάνοντάς τον ως φυσική αναγκαιότητα, που ενυπάρχει στην ανθρώπινη φύση και τις ανάγκες της ενγένει κοινωνίας. [...] Η νομική ιδεολογία [...] "αποδείχνει" ότι η κοινωνική τάξη πραγμάτων δεν βασίζεται στην ύπαρξη τάξεων, αλλά ακριβώς στην ύπαρξη ατόμων, στα οποία και απευθύνεται το δίκαιο. Αποκορύφωμά της είναι η νομική παράσταση του κράτους.

[...]

Η νομική διάκριση ανάμεσα σε "δημόσιο" και "ιδιωτικό" είναι το μέσο με το οποίο το κράτος υποτάσσει τα άτομα στα συμφέροντα της τάξης που εκπροσωπεί, αναγνωρίζοντάς τους ταυτόχρονα --στην εποχή του αστισμού-- την πλήρη "ιδιωτική" ελευθερία να προβαίνουν σε αγοραπωλησίες, την πλήρη ελευθερία της "επιχειρηματικότητας", ή την πλήρη ελευθερία να πωλούν την εργατική τους δύναμη στην αγορά. Η διάκριση αυτή δεν είναι η ιστορική αιτία ύπαρξης του κράτους. Αλλιώς, θα έπρεπε να παραδεχτούμε ότι σαν τον παντοδύναμο Θεό των ιερέων και των φιλοσόφων μας αιτία και σκοπός του κράτους είναι το ίδιο το κράτος. 

Τον φαύλο αττό κύκλο τον ξανασυναντάμε στον τρόπο με τον οποίο η αστική ιδεολογία παρουσιάζει την αντίθεση ανάμεσα σε "δικτατορία" και "δημοκρατία": σαν αντίθεση γενική και απόλυτη, και ειδικότερα ανάμεσα σε δύο είδη διακυβέρνησης. Το δημοκρατικό κράτος δεν μπορεί, από τη σκοπιά αυτή, να αποτελεί δικτατορία, γιατί είναι "κράτος δικαίου", όπου η εξουσία πηγάζει από τη λαϊκή κυριαρχία, η κυβέρνηση εκφράζει την πλειοψηφία του λαού, κλπ. Έτσι, η αστική νομική ιδεολογία πετυχαίνει μια πρώτης τάξεως ταχυδακτυλουργία: δεν παύει να εξηγεί, να πείθεται η ίδια και προπάντων να πείθει τις μάζες (αν η εμπειρία των αγώνων τους δεν τις δίδασκε το αντίθετο) ότι η πηγή του δικαίου είναι το ίδιο το δίκαιο ή --πράγμα που είναι ταυτόσημο-- ότι η αντίθεση ανάμεσα στην δημοκρατία (ενγένει) και τη δικτατορία (ενγένει) είναι αντίθεση απόλυτη. Έτσι έχουν τα πράγματα, μας λέει, γιατί η δημοκρατία είναι κατάφαση του δικαίου, της νομιμότητας όπως πηγάζει από το δίκαιο, (και η "απόλυτη δημοκρατία" σημαίνει απόλυτη κατάφαση και σεβασμό του δικαίου), ενώ η δικτατορία αποτελεί άρνηση του δικαίου. Με δύο λόγια, από πού βγαίνει το δίκαιο;  από τη δημοκρατία. Και από πού βγαίνει η δημοκρατία; από το δίκαιο.

[...]

Έχουμε λοιπόν να διαλέξουμε: από τη μία το σύστημα των παραστάσεων της αστικής νομικής ιδεολογίας, που ακριβώς προκειμένου να διεξαγάγει την ταξική πάλη από τις θέσεις της αστικής τάξης, της οποίας όργανο είναι το σύγχρονο κράτος, αποκλείει κάθε ανάλυση του κράτους αό τη σκοπιά της ταξικής πάλης. Από την άλλη, η προλεταριακή σκοπιά που καταγγέλει τη μυθοποίηση αυτή, ακριβώς για να μπορέσει να αντιπαλέψει την κυριαρχία της αστικής τάξης. 

[...]

Ας ξαναγυρίσουμε όμως στη διατύωση του Λένιν που παραθέσαμε προηγουμένως: "Εξουσία απόλυτη, πάνω από κάθε νόμο." Μήπως αυτό σημαίνει ότι μπορεί να υπάρξει κρατική εξουσία χωρίς νόμους, χωρίς οργανωμένο δίκαιο (και εδώ υπάγεται η δικτατορία του προλεταριάτου, αφού όπως ακριβώς και η δικτατορία της αστικής τάξης παραμένει πάντα και αυτή κρατική εξουσία;) Με κανένα τρόπο. Αντίθετα, η διατύπωση αυτή σημαίνει ότι κάθε κράτος επιβάλλει την εξουσία πάνω στην κοινωνία διαμέσου του δικαίου και ότι, γι' αυτό ακριβώς τον λόγο, θεμέλιο της εξουσίας αυτής δεν μπορεί να είναι άλλο από ένα συσχετισμό δυνάμεων ανάμεσα στις τάξεις. 

[...]

το ζήτημα δεν είναι ότι το κράτος δρα μόνο με τη βία, αλλά ότι το κράτος βασίζεται σε έναν συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των κοινωνικών τάξεων και όχι στο δημόσιο συμφέρον ή την γενική θέληση. Και βέβαια ο συσχετισμός αυτός είναι συσχετισμός βίας με την εξής έννοια: ότι δεν περιορίζεται από κανέναν νόμο γιατί οι νόμοι, η νομοθεσία και η νομιμότητα θεσμοθετούνται στη βάση ακριβώς αυτού του συσχετισμού κοινωνικών δυνάμεων, τον οποίο όχι μόνο δεν θέτουν υπό αίρεση αλλά και επικυρώνουν.

[...]

Κανένας συσχετισμός ταξικών δυνάμεων δεν μπορεί να διατηρηθεί χωρίς θεσμοθετημένη καταστολή. Αλλά και κανένας συσχετισμός δυνάμεων δεν μπορεί να διατηρηθεί μόνο με την καταστολή, με το να βασίζεται αποκλειστικά στην καταστολή και να ταυτίζεται μαζί της. [...] Ο ιστορικός συσχετισμός ταξικών δυνάμεων δεν μπορεί παρά να έχει ως υπόβαθρο το σύνολο των μορφών της ταξικής πάλης· και παραμένει ή τροποιείται σε συνάρτηση με την εξέλιξη όλων των μορφών αυτών. 

Από το Lenin reloaded