"Ανένταχτοι πολίτες"

From: Lenin reloaded

Φράση του συρμού ο τίτλος, και όπως όλες οι φράσεις του συρμού, φράση που κρύβει περισσότερα από όσα αποκαλύπτει. Τι σημαίνει "ανένταχτος πολίτης;" Σημαίνει, επιφανειακά, πολίτης ο οποίος δεν είναι μέλος κάποιου κόμματος. Το προφανές όμως δεν είναι και αναγκαστικά εύληπτο. Οι "πολίτες" των αστικών επαναστάσεων των ΗΠΑ και της Γαλλίας δεν θα διανοούνταν ποτέ να χαρακτηριστούν "ανένταχτοι"· ήταν πολίτες, είχαν κερδίσει το δικαίωμα να λέγονται πολίτες, επειδή έπαψαν να είναι απλώς "υπήκοοι" (sub-iectum). Και έπαψαν να είναι τέτοιοι επειδή εντάχθηκαν σε ένοπλα σώματα, επειδή οργανώθηκαν και πήραν θέση και συμμετείχαν ενεργά σε βίαιες αντιπαραθέσεις: με το Ηνωμένο Βασίλειο και τον βασιλέα του, με τους πιστούς σ' αυτόν (loyalists) που ζούσαν στις ΗΠΑ, με την αριστοκρατία ή το αντίπαλο κομματικό δέος, Γιρονδίνους ή Ιακωβίνους, ανάλογα της θέσης του καθένα, στη Γαλλία. Η ιδέα του "πολίτη" προϋποθέτει την στράτευση --κυριολεκτικά, την ετοιμότητα για λήψη όπλων-- σε ένα συγκεκριμένο στρατόπεδο και με έναν συγκεκριμένο σκοπό. Ο "ανένταχτος" δεν είναι πολίτης, είναι απλώς κάποιος που υπεκφεύγει των καθηκόντων του πολίτη που συνοψίζονται στη φόρμουλα: στρατευμένη μερικότητα. Αυτή τουλάχιστον είναι η ρεπουμπλικανική, όπως λέγεται διεθνώς και για ιστορικούς λόγους, παράδοση του "πολίτη".

Η έννοια του "ανένταχτου πολίτη" δεν αφορά την παράδοση αυτή, την παράδοση της αστικής δημοκρατίας ως επαναστατικής νεωτερικής επινόησης. Αφορά την αυτοκρατορία, και συγκεκριμένα τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Μεταφράζουμε τον Dominique Leydet, απ' το Stanford Encylopedia of Philosophy: 

οι απαρχές του φιλελεύθερου μοντέλου [του πολίτη] μπορούν να εντοπιστούν στην ρωμαϊκή αυτοκρατορία και στους στοχασμούς για τον ρωμαϊκό νόμο στην εποχή της πρώιμης νεωτερικότητας (Walzer 1989, 211). Η επέκταση της αυτοκρατορίας είχε ως αποτέλεσμα την προέκταση των πολιτικών δικαιωμάτων στους κατακτημένους λαούς, που μεταμόρφωσε εκ βαθέων την σημασία της έννοιας. Η ιδιότητα του πολίτη σήμαινε προστασία απ' τον νόμο και όχι συμμετοχή στην διαμόρφωση και εκτέλεσή του. Η πολιτική ιδιότητα έγινε "μια σημαντική αλλά περιστασιακή ταυτότητα, ένα νομικό στάτους και όχι μια πραγματικότητα της καθημερινής ζωής" (Walzer 1989, 215). Το επίκεντρο εδώ προφανώς έγκειται στην πρώτη διάσταση: η πολιτική ιδιότητα γίνεται αντιληπτή κυρίως ως νομικό στάτους και όχι ως πολιτικό αξίωμα. Σημαίνει πλέον "την ιδιότητα μέλους σε μια κοινωνία κοινού δικαίου, η οποία μπορεί να είναι ή να μην είναι ταυτόσημη με μια εδαφική κοινότητα” (Pocock 1995, 37). Η ρωμαϊκή εμπειρία δείχνει ότι η νομική διάσταση της πολιτικής ιδιότητας είναι δυνητικά περιεκτική και μπορεί να εκτείνεται επ' αόριστο.

Αυτοκρατορική ανεκτικότητα: αυτή είναι η βάση της δυνατότητας νόμιμης ύπαρξης του "ανένταχτου πολίτη" -- κατηγορία που, όχι τυχαία, ανθεί σε περιόδους εξειρήνευσης, δηλαδή περιόδους ισχυρής και αδιαμφισβήτητης αυτοκρατορικής ηγεμονίας. Στην σύγχρονη εποχή, το όνομα του πολιτισμού που έκανε εφικτό η αυτοκρατορική εξειρήνευση ήταν "κοσμοπολιτισμός", έννοια της οποίας τις συνδέσεις με την αυτοκρατορική ισχύ δεν ξέχασε ποτέ ο Γκράμσι (βλ. "Σημειώσεις για την ιταλική ιστορία"), αλλά ξέχασαν πολύ εύκολα οι κεντροευρωπαίοι "ευρωμαρξιστές", και για πολύ καλούς λόγους: ο κοσμοπολιτισμός έχει πολύ ωραιότερο πρόσωπο από το κέντρο της αυτοκρατορίας από ότι από τη σκοπιά της περιφέρειας. Κοσμοπολιτισμός και αυτοκρατορία βέβαια στην σύγχρονη Ευρώπη σημαίνουν πάνω από όλα Ε.Ε, και είναι στα πλαίσια της ένταξης στην ευρωζώνη επί πρωθυπουγίας Κ. Σημίτη που στην Ελλάδα γνώρισε δόξες ο όρος "κοινωνία των πολιτών", ως ουσιαστική μετάφραση του όρου "κοινωνία των ιδιωτών που θεωρούν εαυτούς νομικά προστατευμένους από κάποια ανώτερη ηθική αρχή", δηλαδή, στην πράξη, "κοινωνία των ηλιθίων."

Δεν θα θεωρούσα ποτέ τιμητικό για τον εαυτό μου, προβάλλοντάς τον μάλιστα ακατάπαυστα και ως διαμαρτυρία για το "καπέλωμα", έναν χαρακτηρισμό --"ανένταχτος πολίτης!"-- που παραπέμπει άμεσα σε αυτή την γενεαλογία του εξειρηνευμένου προβάτου που παχαίνει χωρίς να διακρίνει το μαχαίρι στο βάθος της βουκωλικής πεδιάδας χορταριού. Σέβομαι τις αγνές προθέσεις των καντιανών ελπίδων για αιώνια ειρήνη, σέβομαι την αρχή της επεκτασιμότητας του δικαιώματος στην υπηκοόητα, αλλά δεν ξεχνώ τις σιωπηλές τους προϋποθέσεις, τα ιστορικά τους όρια, και τις πρακτικές τους συνεπαγωγές. Και επειδή αν ο μετανεωτερικός φιλελεύθερος "πολίτης" χτίστηκε στην βάση της λήθης για τον ρεπουμπλικάνο, ο ρεπουμπλικάνος χτίστηκε στη βάση μιας αστικής θεώρησης της αφηρημένης ισότητας των πολιτών --στη βάση μιας προταξικής δηλαδή θεώρησης της κοινωνίας ως συνόλου-- δεν μου κάνει ούτε το "ανένταχτος" ούτε το "πολίτης". Τα επιστρέφω ανέγγιχτα σ' αυτούς που τα χρειάζονται ως τίτλο τιμής και μένω με το όνομα που μου κληροδότησε το 1848 και επικύρωσε το 1871: κομμουνιστής.