Η ιδιοκεντρική πλάνη*

Ιδιοκεντρισμός είναι η τάση μας να βάζουμε στο κέντρο ότι συμβαίνει να ταυτίζεται μ’ εμάς ή συμβαίνει να είμαστε μέρος του – και να σπρώχνουμε μακριά μας, στην περιφέρεια, το ξένο και το διαφορετικό.

Η πρώτη περίπτωση ιδιοκεντρισμού είναι ο «γονιδιοκεντρισμός». Είναι η πλάνη που κάνει τον ερωτευμένο και τον γονιό να βλέπει με άλλο μάτι το αντικείμενο του έρωτά του ή το παιδί του, αυτό που επιτυχημένα ονομάζουμε «τύφλωση», ερωτική ή γονική. Πρόκειται για τεχνάσματα των γονιδίων μας προκειμένου να εξυπηρετήσουν την αναπαραγωγή τους. Για τον γονιδιοκεντρισμό δεν χρειάζεται να πούμε τίποτε παραπάνω. Είναι σαφώς πλάνη, και είναι πλάνη δαρβινική.

Η δεύτερη και πιο οικεία μορφή ιδιοκεντρισμού είναι ο εγωκεντρισμός. Ωθώντας την έννοια στα άκρα, εγωκεντρισμός σημαίνει να βάζω τον εαυτό μου στο κέντρο του σύμπαντος. Όπως με την ερωτική ή τη γονική πλάνη, το «βάζω» δεν σημαίνει «πιστεύω». Κανείς δεν πιστεύει ότι είναι κυριολεκτικά το κέντρο του κόσμου, όμως πολλοί συμπεριφέρονται ωσάν να ήταν. Είμαστε όλοι εγωκεντρικοί, απλώς διαφέρουμε ως προς τον βαθμό. Ο εγωκεντρισμός περιλαμβάνει τον εγωισμό, αλλά είναι ευρύτερος. Αποτελεί μια στάση ενατένισης του κόσμου. Μια ενατένιση που δεν πάει πολύ μακριά, γιατί η ακτίνα μέχρι την περιφέρεια του κύκλου είναι μικρή, ο χώρος που μας επιτρέπει να δούμε είναι απελπιστικά περιορισμένος. Σε αναλογία με τον γονιδιοκεντρισμό, που είναι ο ιδιοκεντρισμός του γονιδίου, ο εγωκεντρισμός είναι ο ιδιοκεντρισμός του ατόμου.

Μετά τον εγωκεντρισμό έρχεται ο ανθρωποκεντρισμός.
Το κέντρο παραμένει το ίδιο -οι κύκλοι είναι, είπαμε, ομόκεντροι-, όμως η περιφέρεια μετατοπίζεται προς τα έξω, οι ορίζοντες διευρύνονται. Το συμφέρον του ατόμου χαλιναγωγείται, ο πλησίον αποκτά αξία. Ο άνθρωπος γίνεται το σημείο αναφοράς του κόσμου. Όμως ο λοιπός κόσμος, έμβιος και άβιος, εξακολουθεί να στερείται αυταξίας, αποκτά αξία μόνο μέσω της παρουσίας του ανθρώπου. Ως συνέπεια, ο άνθρωπος έχει το δικαίωμα να τον «κατακυριεύσει» – μόνο που τώρα τελευταία αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι πρέπει να το κάνει με κάποια εγκράτεια, πάλι βέβαια για το δικό του μακροχρόνιο συμφέρον.

Έχουμε περάσει από την τυραννία των γονιδίων στη φιλαυτία του ατόμου, και από εκεί στην υπεροψία του ανθρώπου. Μάλιστα για μερικούς από εμάς, ακόμα και αυτό το πέρασμα, από το άτομο στον άνθρωπο, είναι δύσκολο γιατί σκοντάφτουμε στον στενότερο κύκλο του ιδιοκεντρισμού της φυλής (μας) ή του φύλου (μας).

Ολόκληρος ο πολιτισμός μας, με ελάχιστες εξαιρέσεις, είναι ανθρωποκεντρικός. Μας έμαθε να βλέπουμε τον κόσμο χωρισμένο στα δύο με ένα αβυσσαλέο χάσμα, από τη μια κάθε ον, άβιο και έμβιο, και από την άλλη ο άνθρωπος. Σπάνια αποδίδουμε «ψυχή» στα άλλα ζώα, και όταν το κάνουμε, η λέξη αποκτά ένα διαφορετικό, υποδεέστερο νόημα. Και βέβαια, το πνεύμα και η αθανασία αποτελούν μονοπώλιο του ανθρώπου. Με αυτόν και μόνο ασχολούνται οι θεοί και οι δαίμονες, γι’ αυτόν γεννιούνται, μαλώνουν, έρχονται και απέρχονται.

Επιπλέον, ο ανθρωποκεντρισμός μας προδιαθέτει ενάντια στην αποδοχή του φαινομένου της εξέλιξης της ζωής, επειδή εξαιρεί τον άνθρωπο από την ενότητα της ζωής. Στις ευγενέστερες μορφές του, διακηρύσσει πως δεν μπορεί να υπάρξει στόχος ανώτερος από το συλλογικό καλό της ανθρωπότητας, που είναι σίγουρα μια πρόοδος σε σύγκριση με τον εγωκεντρισμό. Υπό μία έννοια μπορούμε να δούμε τις περισσότερες θρησκευτικές, φιλοσοφικές και κοινωνικές κοσμοθεωρίες ως προσπάθειες να καταλύσουν τον εγωκεντρισμό και να βάλουν στο βάθρο του τον ανθρωποκεντρισμό. Στόχος ευγενής, που όμως σταματά εκεί. Πιο πέρα δεν μπορεί να πάει παρά μόνο με την επιστήμη. Για τον απλό λόγο ότι κοσμοθεωρίες που δεν πατούν πάνω στην αντικειμενική γνώση έχουν μέσα τους το σαράκι του δικού τους ιδιοκεντρισμού.

Μετά τους ιδιοκεντρισμούς που έχουν αφετηρία τη βιολογική υπόσταση του ανθρώπου -τα γονίδιά του, το άτομό του, το είδος του- έρχονται οι ιδιοκεντρισμοί της πολιτισμικής του υπόστασης. Πρόκειται για τους ιδιοκεντρισμούς που η περίμετρός τους ορίζεται από τη «δική» μας γλώσσα, τη «δική» μας κουλτούρα, τη «δική» μας θρησκεία. Οι ιδιοκεντρισμοί αυτοί δεν υπολείπονται σε τίποτε από τους προηγούμενους στο μέγεθος της πλάνης που υποκρύπτουν. Ούτε υπολείπονται σε τίποτε ως προς τα δαρβινικά τους χαρακτηριστικά. Είναι και αυτοί προϊόντα μιας εξελικτικής διαδικασίας, μόνο που τώρα οι πρωταγωνιστές είναι τα μιμίδια.

Όπως είπαμε, είναι και αυτά προϊόντα της μεταλλαγής και της επιλογής, και είναι εξίσου αποτελεσματικά με τα γονίδια στο δικό τους βασίλειο, το κοινωνικό. Όπως η ράτσα μας είναι προέκταση του βιολογικού μας «εγώ», έτσι και η παράδοσή μας είναι προέκταση του πολιτισμικού μας «εγώ». Ο φανατισμένος για τη θρησκεία του αποτελεί ζωντανή απόδειξη της δαρβινικής νομοτέλειας της πολιτισμικής μας εξέλιξης, τόσο ισχυρή όσο το μάτι μας αποτελεί απόδειξη της βιολογικής μας εξέλιξης.

Ας μην τα πάρουμε όλα αυτά ωσάν να αφορούν μια μειονότητα. Σε κάποιο βαθμό, όλοι μας είμαστε ή ήμασταν κάποτε ρατσιστές και φονταμενταλιστές. Αν όχι εμείς, τότε σίγουρα οι πρόγονοί μας και οι πρόγονοι των προγόνων μας. Αυτό μας οδηγεί σε ένα γενικότερο συμπέρασμα: το να μετατρέπουμε τις διαφορές μας, βιολογικές ή πολιτισμικές, από μικρά χαντάκια σε αγεφύρωτες χαράδρες είχε κάποτε μεγάλο προσαρμοστικό αντίκρισμα. Και αυτό μας οδηγεί στο επόμενο συμπέρασμα: ότι μια συνέπεια της εξέλιξής μας είναι να αμφισβητούμε και να αρνούμαστε το φαινόμενο της εξέλιξης. Εξελιχτήκαμε για να ζούμε μέσα σε μια άλλη δαρβινική πλάνη: την άρνηση της εξέλιξης.

Άλλες ιδέες που καταδυνάστευσαν την πολιτισμική μας εξέλιξη μπορούν επίσης να χαρακτηριστούν ως περιπτώσεις ιδιοκεντρισμού.

Παραδείγματα: ζούμε στη Γη, άρα ο πλανήτης μας βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος· είμαστε μέρος του έμβιου κόσμου, άρα η χημεία μας είναι διαφορετική απ’ αυτή των άβιων όντων είμαστε άνθρωποι, άρα είμαστε προϊόν μιας ιδιαίτερης δημιουργίας. Έπρεπε να έρθει ο Κοπέρνικος για να εκθρονίσει τη Γη από την ιδιαίτερη θέση της μέσα στο Σύμπαν, έπρεπε να έρθει ο Βέλερ για να πειστούμε ότι υπάρχει μία και μόνη χημεία, έπρεπε να έρθει ο Δαρβίνος για να μας δείξει ότι ο άνθρωπος είναι αποτέλεσμα της ίδιας νομοτέλειας που ευθύνεται για κάθε μορφή της ζωής.

Η πρόοδος της επιστήμης είναι μια ιστορία κατάλυσης της ιδιαιτερότητας, ένας θρίαμβος ενοποίησης, μια γιγάντια προσπάθεια δραπέτευσης από τους στενούς κύκλους του ιδιοκεντρισμού και αντικατάστασής τους με έναν κύκλο που αγκαλιάζει τον κόσμο ολόκληρο.

Πηγή: Ελληνικά HOAXes

*Από το βιβλίο του Λευτέρη Ζούρου – «Σε αναζήτηση σκοπού σ’ έναν κόσμο χωρίς σκοπό – Σκέψεις για μία ρεαλιστική ηθική» , Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης