Σκοτάδι το καταμεσήμερο: Όργουελ και Χίτλερ (και Ζίζεκ)

Το Μάρτιο του 1940, ο Τζορτζ Όργουελ έγραψε μια βιβλιοκριτική για το βιβλίο Ο Αγών μου (Mein Kampf) του Αδόλφου Χίτλερ. Είναι μια χαρακτηριστικά αλλόκοτη κριτική, μια κριτική που δεν είναι κανείς βέβαιος, όσο κι αν την διαβάσει, ότι είναι ακριβώς κριτική, ούτε μπορεί να ξέρει ξεκάθαρα ποιον και τι ακριβώς καταδικάζει: οι επαμφοτερισμοί και οι αμφισημίες του Όργουελ για τα σημαντικά ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα της εποχής του θυμίζουν έντονα τις αντίστοιχες του Σλαβόι Ζίζεκ. Και αυτοί που ανέλαβαν την καθιέρωση του Όργουελ στον δυτικό κόσμο φαίνεται πως γνώριζαν ότι υπήρχαν διάφορα σημεία στο έργο του που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε "παρεξηγήσεις" για το ιδεολογικό ποιόν της στάσης του. Στο διαδίκτυο, για παράδειγμα, μπορεί κάποιος να βρει την κάτωθι έντυπη μορφή της εν λόγω βιβλιοκριτικής:

 

Όπως σημειώνεται, η σελίδα αυτή προέρχεται από την έκδοση των Απάντων των δοκιμίων, των δημοσιογραφικών γραπτών και επιστολών του Όργουελ, τομ. 2, εκδόσεις Harcourt Brace Jovanovich, Νέα Υόρκη, 1968. Αν μεγενθύνετε την παραπάνω εικόνα, θα προσέξετε την ύπαρξη αποσιωπητικών στην τέταρτη αράδα της δεξιάς στήλης του κειμένου. Τα αποσιωπητικά αυτά δεν ανήκουν στον Όργουελ, αλλά στον επιμελητή της έκδοσης. Γιατί ο επιμελητής έχει απαλείψει κάποιες φράσεις του Όργουελ σε εκείνο το σημείο. Η απαλειφή και τα αποσιωπητικά αναπαράγονται όμως και σε ηλεκτρονικές αναδημοσιεύσεις της βιβλιοκριτικής, όπως για παράδειγμα σε αυτή.

Ας δούμε τώρα μια άλλη έκδοση του ίδιου κειμένου: αυτή που είχε αρχικά, όταν πρωτοεμφανίστηκε (ως τρισέλιδο συνολικά) στο περιοδικό New English Weekly, στις 21 Μάρτη του 1940. Εδώ οι δύο πρώτες σελίδες:

Δέκα αράδες από το τέλος της σελίδας 13, εντοπίζουμε τις φράσεις που απαλείφθηκαν από την έκδοση των Απάντων. Τις μεταφράζω:

Επιθυμώ να καταγραφεί το γεγονός ότι δεν μπόρεσα ποτέ να αντιπαθήσω τον Χίτλερ. Από τότε που πήρε την εξουσία --ως τότε είχα, όπως όλοι σχεδόν, την αυταπάτη ότι δεν είχε σημασία-- σκέφτομαι ότι οπωσδήποτε θα τον σκότωνα αν βρισκόμουν κοντά του, αλλά χωρίς να νιώθω προσωπική εχθρότητα. 

Ακολουθεί η φράση που ακολουθεί και στην "πειραγμένη" έκδοση:

Στην πραγματικότητα, ο Χίτλερ έχει κάτι βαθιά σαγηνευτικό. 

Βεβαίως, η έκδοση που "εξυγίανε" τις παρατηρήσεις του Όργουελ δεν βρήκε εξίσου προβληματικό το ακόλουθο, εξίσου εντυπωσιακό απ' τη δική μου σκοπιά, εδάφιο:

[Ο Χίτλερ] έχει επίσης συλλάβει το ψεύδος της ηδονιστικής στάσης προς τη ζωή. Σχεδόν όλη η δυτική σκέψη από τον τελευταίο πόλεμο, οπωσδήποτε όλη η "προοδευτική" σκέψη, έχει σιωπηρά προϋποθέσει πως τα ανθρώπινα όντα δεν επιθυμούν τίποτε άλλο από άνεση, ασφάλεια και αποφυγή του πόνου. Σε μια τέτοια αντίληψη της ζωής δεν υπάρχει χώρος, για παράδειγμα, για τον πατριωτισμό ή τις στρατιωτικές αξίες. Ο σοσιαλιστής που βρίσκει τα παιδιά του να παίζουν με τενεκεδένια στρατιωτάκια συνήθως αναστατώνεται, αλλά δεν μπορεί ποτέ να σκεφτεί με τι να αντικαταστήσει τα τενεκεδένια στρατιωτάκια· δεν μπορεί να χρησιμοποιήσει τενεκεδένιους πασιφιστές. Ο Χίτλερ όμως, εξαιτίας του δικού του σκυθρωπού νου, νιώθει με εξαιρετική σαφήνεια ότι τα ανθρώπινα όντα δεν θέλουν απλώς άνεση, ασφάλεια, μικρά ωράρια εργασίας, υγιεινή, έλεγχο γεννήσεων και, γενικώς, κοινή λογική. Θέλουν επίσης, τουλάχιστο πότε-πότε, πάλη και αυτοθυσία, για να μην αναφέρω τα τύμπανα, τις σημαίες και τις παρελάσεις πίστης και αφοσίωσης. Όπως και να έχει, ως οικονομικές θεωρίες, ο φασισμός και ο ναζισμός είναι ψυχολογικά πολύ ορθότερες από κάθε ηδονιστική αντίληψη για τη ζωή. Το ίδιο μάλλον ισχύει και για την στρατιωτικοποιημένη εκδοχή του σοσιαλισμού του Στάλιν. Και οι τρεις μεγάλοι δικτάτορες ενίσχυσαν τη δύναμή τους επιβάλλοντας αβάσταχτα βάρη στους λαούς τους. Ενώ ο σοσιαλισμός, και ακόμα και ο καπιταλισμός, έστω με το ζόρι, λένε στο λαό "σας προσφέρω καλοπέραση", ο Χίτλερ του είπε "σου προσφέρω πάλη, κίνδυνο και θάνατο", και το αποτέλεσμα ήταν ότι ένα ολόκληρο έθνος έπεσε στα πόδια του.

Μιας όμως και εισαγωγικά έκανα την παρατήρηση ότι υπάρχουν πολύ έντονες ομοιότητες ανάμεσα στις ιδεολογικές ακροβασίες και τις σκοτεινές αμφισημίες του Όργουελ και σ' αυτές του Σλαβόι Ζίζεκ, θα κλείσω μεταφράζοντας ένα εδάφιο που θα ήθελα να συγκριθεί με τα πιο πάνω, από την συνέντευξη που έδωσε ο Σλοβένος στο Spiegel:

- Ζίζεκ: Δεν υπάρχει επιστροφή στον κομμουνισμό. Με κάποια έννοια, ο Σταλινισμός ήταν χειρότερος απ' τον φασισμό, αν σκεφτούμε ιδιαίτερα ότι το κομμουνιστικό ιδεώδες πως ο Διαφωτισμός θα φέρει τελικά την χειραφέτηση του λαού. Αλλά αυτή είναι και η τραγωδία του Διαφωτισμού. Ο Σταλινισμός παραμένει αίνιγμα για μένα. Ο φασισμός δεν είχε ποτέ τις φιλοδοξίες του Διαφωτισμού, αναζήτησε αποκλειστικά τον συντηρητικό εκσυγχρονισμό με εγκληματικά μέσα. Από κάποια άποψη, ο Χίτλερ δεν ήταν αρκετά ριζοσπάστης και βίαιος. 

- Spiegel: Τι; Δεν μιλάτε σοβαρά, έτσι;

- Ζίζεκ: Αυτό που προσπαθώ να πω είναι ότι ο φασισμός μπορεί να ήταν αντίδραση στην μπαναλιτέ και αυταράσκεια των αστών, αλλά παρέμεινε παγιδευμένος στον ορίζοντα αυτόν της αστικής κοινωνίας κι έτσι αναπαρήγαγε ακριβώς αυτή την αυταρέσκεια.

Φυσικά, η παρουσίαση του φασισμού ως "αντίδρασης στην μπαναλιτέ και αυταρέσκεια των αστών", ή με όρους Όργουελ, ως αποδοχής της αρχής ότι ζωή δεν είναι μόνο η καλοπέραση και η ασφάλεια αλλά και το ρίσκο και ο θάνατος, αποτελούν εξέχουσα διάσταση της ίδιας της φασιστικής αυτοπαρουσίασης και όχι "κριτική ανάλυση" του φασισμού. Ή μάλλον, και πολύ καλύτερα, οι Όργουελ και Ζίζεκ παρουσιάζουν ως "κριτική ανάλυση του φασισμού" την αναπαραγωγή της ιδεολογικής του αυτοπαρουσίασης, όπως για παράδειγμα μπορεί να την μελετήσει κανείς στα έργα του Ερνστ Γιούνγκερ και άλλων πρωτοφασιστών και φασιστών (βλ. τη δίτομη μελέτη της λογοτεχνίας των Φράικορπς Ανδρικές φαντασιώσεις, του Klaus Theweleit). Και στις δύο περιπτώσεις, τέλος, το εκ νέου αμπαλάρισμα της φασιστικής ιδεολογίας περί ντούρας και αρρενωπής αντίστασης στον "αστικό εκφυλισμό" προσφέρεται ως "κριτική ανάλυση" σε ένα κοινό που θεωρεί τον εαυτό του υπεράνω υποψίας σε σχέση με την φασιστική ιδεολογία, και αντιμετωπίζει και τους ίδιους ως υπεράνω τέτοιας υποψίας.

Πηγή: Lenin reloaded